Berger, Roman

Berger Roman, *9 VIII 1930 Cieszyn, †22.12.2020, Bratysława, polski kompozytor, teoretyk i filozof. Wychowany w tradycji patriotycznej, syn pastora ewangelickiego w Czeskim Cieszynie, gdzie uzyskał maturę w Gimnazjum Polskim; w 1949 rozpoczął studia u J. Gawlasa w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach. W 1952 wskutek represji stalinowskich został wysiedlony wraz z rodziną do Bratysławy. W 1956 ukończył studia w Vysokej Škole Muzickich Umeni w Bratysławie (fortepian u F. Kafendy i Š. Németha-Šamorinskiego), tamże w 1965 otrzymał dyplom z wyróżnieniem w klasie kompozycji D. Kardoša i od 1969 wykładał w katedrze teorii. Od 1967 był sekretarzem związku kompozytorów słowackich, z którego w 1971 został usunięty. W teoretycznych tekstach podejmował krytykę ideologii komunistycznej. Uznany za dysydenta, został pozbawiony na 9 lat prawa do pracy i poddawany był represjom słowackiej służby bezpieczeństwa. W 1967 Berger otrzymał nagrodę im. J.L. Belli i czesko-słowackiej krytyki za Transformacje, w 1974 wyróżnienie na konkursie w Bourges za Epitafium dla Mikołaja Kopernika, w 1980 nagrodę miasta Pieszczany, w 1980 nagrodę im. Herdera uniwersytetu w Wiedniu, w 1990 wyróżnienie czeskiej i słowackiej krytyki za Adagio II „Pokuta”. W XI 1989 powrócił do życia publicznego i zaproszony był do ministerialnej komisji szkolnictwa i kultury. Wraz z M. Kopelentem i A. Piňosem reaktywował działalność czesko-słowackiej sekcji Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej. Odmówił przyjęcia nagrody nowego związku kompozytorów słowackich za Exodus, a w 1990 wystąpił ze związku. W Polsce bardziej znane były teksty teoretyczne Bergera niż jego kompozycje. W 1988 w Warszawie na sympozjum Związku Kompozytorów Polskich („Muzyka źle obecna”) dokonano prezentacji jego twórczości. Od tego czasu pojawiły się wykonania utworów Bergera na Warszawskiej Jesieni (1988, 1989, 1996) i w Katowicach; w 1995 w ramach VII Dni Muzyki Kompozytorów Krakowskich odbył się jego koncert kompozytorski. W 1997 Berger otrzymał członkostwo Związku Kompozytorów Polskich.

Twórczość Bergera, stanowiąc integralną część polskiej szkoły kompozytorskiej, wywodzi się z tradycji europejskiej. Dowodzi tego cykl trzech Konwergencji, opierających się na konsekwencjach formy Bachowskiej i na fakturze instrumentacji Bartoka. Dalsza próba wykroczenia poza granice możliwości instrumentu w dziedzinie brzmienia i realizacji tempa przeprowadzona jest środkami elektroakustycznymi (Transgressus – wariacja Konwergencji I). Swoistą polemikę z ekspresjonizmem drugiej szkoły wiedeńskiej stanowią utwory symfoniczne (Transformacje, Memento), dla których nie bez znaczenia pozostają doświadczenia warsztatowe Lutosławskiego. Ekspresja muzyki Berga wskazuje na nawiązania do rodzimych źródeł, spuścizny K. Szymanowskiego (Sonata skrzypcowa, Litania do drzew). W utworach Berga obserwujemy silny ewolucjonizm formalny, od komórki dźwiękowej do szeroko rozbudowanej formy odcinkowej. Gęsta, schromatyzowana harmonia, niekiedy o podłożu dwunastotonowym i częściowej polaryzacji tonalnej sprawia, że melodyka zyskuje pierwszoplanowe znaczenie; zatomizowany melos scala się w szerokookresową frazę o przejmującym, lirycznym wyrazie, odsyłającą do Mahlera i Messiaena (np. oba Adagia na skrzypce i fortepian). Wyrafinowaną brzmieniowość, ekspresyjną, indywidualną formę wypowiedzi (opartą na chorale i powiązaną ideą Starego Testamentu) prezentuje medytacyjny cykl organowy Exodus. Poczucie tragizmu bytu najpełniej wyraża się w De profundis, w którym proste i plastyczne środki tworzą oryginalne dzieło o nowej ekspresji i nowym stosunku do słowa.

Berger należy do tego typu kompozytorów, u których długotrwały proces twórczy wiąże się silnie z filozoficzną i etyczną wymową dzieła. Działalność kompozytorska dopełnia Berger swą teorią muzyki o podłożu filozoficznym. Jego koncepcje odwołują się do zdobyczy współczesnych nauk (logika matematyczna, cybernetyka, fizyka, teoria informacji, socjologia, psychologia) i w kontekście praskiej szkoły semiotycznej tworzą nową postać muzykologii teoretycznej.

Literatura: R. Gabryś Refleksje na okoliczność katowickiego wykonania „Transformacji” R. Bergera, Katowice 1986; B. Pociej Roman Berger – między słowem, pojęciem a muzyką, w: Muzyka źle obecna I, Warszawa 1989; E. Kohlaas Die Philosophie der Musik. Der Komponist, Pianist und Philosoph Roman Berger, „Neue Musikzeitung”, październik-listopad 1991; K. Tarnawska-Kaczorowska Totalitarizmus a hudba, čiže utrepnie a umenie – so skicami k trom portrétom v pozadi: R. Palestra, W. Lutosławskiego, R. Bergera, Bratysława 1995; D. Gojowy Musik ist auch ein Politikum. Der Komponist R. Berger, „Das Orchester” 1996 nr 3; K. Tarnawska-Kaczorowska „Memento ” R. Bergera w Filharmonii Narodowej, „Dysonanse” 1998 nr 2.