logotypes-ue_ENG

Berger, Roman

Biogram i literatura

Berger Roman, *9 VIII 1930 Cieszyn, †22.12.2020, Bratysława, polski kompozytor, teoretyk i filozof. Wychowany w tradycji patriotycznej, syn pastora ewangelickiego w Czeskim Cieszynie, gdzie uzyskał maturę w Gimnazjum Polskim; w 1949 rozpoczął studia u J. Gawlasa w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach. W 1952 wskutek represji stalinowskich został wysiedlony wraz z rodziną do Bratysławy. W 1956 ukończył studia w Vysokej Škole Muzickich Umeni w Bratysławie (fortepian u F. Kafendy i Š. Németha-Šamorinskiego), tamże w 1965 otrzymał dyplom z wyróżnieniem w klasie kompozycji D. Kardoša i od 1969 wykładał w katedrze teorii. Od 1967 był sekretarzem związku kompozytorów słowackich, z którego w 1971 został usunięty. W teoretycznych tekstach podejmował krytykę ideologii komunistycznej. Uznany za dysydenta, został pozbawiony na 9 lat prawa do pracy i poddawany był represjom słowackiej służby bezpieczeństwa. W 1967 Berger otrzymał nagrodę im. J.L. Belli i czesko-słowackiej krytyki za Transformacje, w 1974 wyróżnienie na konkursie w Bourges za Epitafium dla Mikołaja Kopernika, w 1980 nagrodę miasta Pieszczany, w 1980 nagrodę im. Herdera uniwersytetu w Wiedniu, w 1990 wyróżnienie czeskiej i słowackiej krytyki za Adagio II „Pokuta”. W XI 1989 powrócił do życia publicznego i zaproszony był do ministerialnej komisji szkolnictwa i kultury. Wraz z M. Kopelentem i A. Piňosem reaktywował działalność czesko-słowackiej sekcji Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej. Odmówił przyjęcia nagrody nowego związku kompozytorów słowackich za Exodus, a w 1990 wystąpił ze związku. W Polsce bardziej znane były teksty teoretyczne Bergera niż jego kompozycje. W 1988 w Warszawie na sympozjum Związku Kompozytorów Polskich („Muzyka źle obecna”) dokonano prezentacji jego twórczości. Od tego czasu pojawiły się wykonania utworów Bergera na Warszawskiej Jesieni (1988, 1989, 1996) i w Katowicach; w 1995 w ramach VII Dni Muzyki Kompozytorów Krakowskich odbył się jego koncert kompozytorski. W 1997 Berger otrzymał członkostwo Związku Kompozytorów Polskich.

Twórczość Bergera, stanowiąc integralną część polskiej szkoły kompozytorskiej, wywodzi się z tradycji europejskiej. Dowodzi tego cykl trzech Konwergencji, opierających się na konsekwencjach formy Bachowskiej i na fakturze instrumentacji Bartoka. Dalsza próba wykroczenia poza granice możliwości instrumentu w dziedzinie brzmienia i realizacji tempa przeprowadzona jest środkami elektroakustycznymi (Transgressus – wariacja Konwergencji I). Swoistą polemikę z ekspresjonizmem drugiej szkoły wiedeńskiej stanowią utwory symfoniczne (Transformacje, Memento), dla których nie bez znaczenia pozostają doświadczenia warsztatowe Lutosławskiego. Ekspresja muzyki Berga wskazuje na nawiązania do rodzimych źródeł, spuścizny K. Szymanowskiego (Sonata skrzypcowa, Litania do drzew). W utworach Berga obserwujemy silny ewolucjonizm formalny, od komórki dźwiękowej do szeroko rozbudowanej formy odcinkowej. Gęsta, schromatyzowana harmonia, niekiedy o podłożu dwunastotonowym i częściowej polaryzacji tonalnej sprawia, że melodyka zyskuje pierwszoplanowe znaczenie; zatomizowany melos scala się w szerokookresową frazę o przejmującym, lirycznym wyrazie, odsyłającą do Mahlera i Messiaena (np. oba Adagia na skrzypce i fortepian). Wyrafinowaną brzmieniowość, ekspresyjną, indywidualną formę wypowiedzi (opartą na chorale i powiązaną ideą Starego Testamentu) prezentuje medytacyjny cykl organowy Exodus. Poczucie tragizmu bytu najpełniej wyraża się w De profundis, w którym proste i plastyczne środki tworzą oryginalne dzieło o nowej ekspresji i nowym stosunku do słowa.

Berger należy do tego typu kompozytorów, u których długotrwały proces twórczy wiąże się silnie z filozoficzną i etyczną wymową dzieła. Działalność kompozytorska dopełnia Berger swą teorią muzyki o podłożu filozoficznym. Jego koncepcje odwołują się do zdobyczy współczesnych nauk (logika matematyczna, cybernetyka, fizyka, teoria informacji, socjologia, psychologia) i w kontekście praskiej szkoły semiotycznej tworzą nową postać muzykologii teoretycznej.

Literatura: R. Gabryś Refleksje na okoliczność katowickiego wykonania „Transformacji” R. Bergera, Katowice 1986; B. Pociej Roman Berger między słowem, pojęciem a muzyką, w: Muzyka źle obecna I, Warszawa 1989; E. Kohlaas Die Philosophie der Musik. Der Komponist, Pianist und Philosoph Roman Berger, „Neue Musikzeitung”, październik-listopad 1991; K. Tarnawska-Kaczorowska Totalitarizmus a hudba, čiže utrepnie a umenie so skicami k trom portrétom v pozadi: R. Palestra, W. Lutosławskiego, R. Bergera, Bratysława 1995; D. Gojowy Musik ist auch ein Politikum. Der Komponist R. Berger, „Das Orchester” 1996 nr 3; K. Tarnawska-Kaczorowska „Memento ” R. Bergera w Filharmonii Narodowej, „Dysonanse” 1998 nr 2.

Kompozycje i prace

Kompozycje:

Instrumentalne:

orkiestrowe:

Suita w starym stylu na smyczki, instrumenty klawiszowe i perkusję 1963, cz. IV zrewid. 1978

Transformacje, 4 utwory, 1965

Memento po śmierci Mira Filipa 1974

kameralne:

Trio na flet, klarnet i fagot, 1962

Sonata z motywem K. Szymanowskiego na skrzypce i fortepian, 1983

Adagio dla Jana Brannego na skrzypce i fortepian, 1987

Adagio II „Pokuta” na skrzypce i fortepian, 1989

Konwergencje I na skrzypce, 1969,

Konwergencje II „Medytacje Bachowskie” na altówkę, 1970

Konwergencje III na wiolonczelę, 1975

Exodus na organy, 1982: I. Musica profana. Dies irae 1981, II. Labirynt. Temat M. Kabeláča 1981, III. Psalm 1997, IV. Finale „Grodem mocnym”

Fantasia quasi una sonata na fortepian, 1955

Inwencje 3 x 5 miniatur na fortepian, 1959–61

Sonata 1960 na fortepian, 1960

Suita na fortepian, 1961

III Sonata „da camera” na fortepian, 1971

Soft. November Music na fortepian, 1989

Wokalne i wokalno-instrumentalne:

V tichu tak draho vykúpenom na chór, słowa T. Różewicz, 1962

Čierna a červená na chór mieszany, recytatora, perkusję i media elektroniczne, słowa L. Novomeský, 1967

Litánia k stromom na chór męski, słowa H. Jasiczek, 1975

Kołysanka na mezzosopran i orkiestrę kameralną, słowa J. Stacho, 1962

De profundis na bas, fortepian, wiolonczelę i media elektroniczne, słowa T. Różewicz, 1980

Wiegenlied i Torso na alt i fortepian, słowa E. Gutjahr, 1991–92 (2 sceny z nieukończonej opery Elly Maldaque)

Elektroakustyczne:

Elegia in memoriam Ján Rúčka 1969

Epitafium dla M. Kopernika 1973

En passant 1979

Transgressus 1993

 

Prace:

Hudba a pravda, „…takto nesmieš myslietl… ”, wybór artykułów z lat 1977–87, Bratysława 1997

Ešte raz o hudobnej analýze, „Slovenská hudba” 1965 nr 2

Logos-Melos. Úvod do teórie melických štruktúr, Krpáčová 1974

O adekvátnosti analýzy, «Musica viva» I, Bratysława 1976

Stravinskij, „Hudobný život” 1982 nr 2

O integracji muzycznej, w: Dzieło muzyczne, księga pamiątkowa J.M. Chomińskiego, red. I. Poniatowska, Kraków 1984

Zmysel hudobnej výchovy a jej perspektívy, „Hudební výchova”, Nitra 1984

O twórczości oraz Trzy monologi z prologiem i epilogiem, w: Melos-Logos-Etos, red. K. Tarnawska-Kaczorowska, Warszawa 1987

Revolúcia v hudobnom myslení, w: Umenie a revolúcia, Bratysława 1988

Chopin a Szymanowski dnes, Katowice 1989

Elektronická hudba na Slovensku, w: Rozhlas a slovenská elektroakustická hudba, praca zbiorowa, Bratysława 1989

Teoria źle obecna, w: Muzyka źle obecna I–II, red. K. Tarnawska-Kaczorowska, Warszawa 1989

„Nežná” revolúcia a hudba, „Hudobný život” 1990 nr 10–15

„Menticida” včera a dnes, w: „Kultúrny život” 1991 nr 5

Slowakische Musikavantgarde vom Gesichtspunkt einer alternativen Musikwissenschaft, w: Musikavantgarde im Osten Europas, Heidelberg 1992

Smer Sacrum, „Tvorba” 1993 nr 1

Semiotik und Praxis, Paryż 1994

Hlbina — zabudnutá dimenzia?, „Opus Musicum” 1994 nr 5–6, wersja polska w: „Pokaz” 1997 nr 1 i w: „Myśl protestancka” 1997 nr 3

Der ständige Konflikt zwischen Macht und Kunst, w: Verfemte Musik, red. P. Lang, Frankfurt n. Menem 1995

Musik und Totalitarismus, w: Hudba a totalita, Bratysława 1995

Struktur und Bedeutung des Erbes, w: Civilized Concert 2002? Music, the State and the Market in a Changing Europe, Sztokholm 1996

Aspekty wielkości. Wstęp do estetyki transpersonalnej, Poznań 1997

Operacje konkretne na przykładach z Chopina, w druku specjalnym Na powitanie prof. Romana Bergera, Katowice 1998

Hra na demokraciu, „Dilema” 1998 nr 1–2

redakcja: Matematika a hudba, z B. Riečanem, Bratysława 1997 (w tym artykuł Bergera Pokus o vymedzeniepojmu hudby)