Chávez, Carlos

Chávez [cz’aweθ] Carlos Antonio de Padua, właściwie C. Chávez y Ramírez, *13 VI 1899 Calzada de Tacuba (k. m. Meksyku), †2 VIII 1978 m. Meksyk, meksykański kompozytor, dyrygent, pedagog, pisarz muzyczny i organizator życia muzycznego. Wnuk Indianki, w dzieciństwie zetknął się z kulturą Indian meksykańskich. Początkowo za jego edukację muzyczną odpowiadał brat, Manuel, który uczył go gry na fortepianie. W latach 1910–14 Chávez uczył się u M. Ponce’a, a od 1915 do 1920 u P.L. Ogazóna (teoria i fortepian). W zakresie kompozycji był autodydaktą, korzystał jedynie z teorii harmonii J.B. Fuentesa (dzięki Ogazónowi) i traktatu z orkiestracji A. Guirauda. Pierwsze kompozycje na fortepian powstały, kiedy rozpoczął naukę gry na fortepianie, a w wieku 15 lat rozpoczął prace nad swoją pierwszą symfonią (Sinfonía para Orchestra, ukończona w 1918). W 1920 roku wydał swoje pierwsze utwory fortepianowe, zaś rok później miało miejsce pierwsze wykonanie koncertowe jego utworów (Sekstet fortepianowy), po którym rząd zamówił u niego balet oparty na legendzie azteckiej (El Fuego Nuevo). W latach 1922–23 przebywał w Europie (Berlin, Wiedeń, Paryż), gdzie koncertował z żoną (Otilia Ortiz), wykonując swoją muzyką i nawiązując kontakty z europejskimi wydawcami (m.in berlińskim Bote und Bock) oraz kompozytorami (m.in. Paul Dukas). Od 1923 często wyjeżdżał do USA; w latach 1924–26 zaprzyjaźnił się z A. Coplandem, H. Cowellem i E. Varèse’em, z którym czynnie uczestniczył w pracach International Composers’ Guild (później Pan American Association of Composers). W 1924 rozpoczął działalność krytyczną i eseistyczną w meksykańskiej prasie, głównie w „El Universal” (początkowo w „Música Revista Mexicana”). W latach 1928–48, kiedy ugruntował swoja pozycję jako kompozytor, dyrygował nowo założoną Orquesta Sinfónica de México; od 1928 do 1934 był dyrektorem Conservatorio Nacional de Música w Meksyku, gdzie również nauczał kompozycji. W 1930 zainicjował cykl stałych koncertów dla robotników (Conciertos para trabajadores). W 1932 zetknął się w USA z pierwszymi próbami muzyki elektronicznej. W 1943 Chávez przystąpił do organizowania Instituto Nacional de Bellas Artes (INBA), którego w latach 1947–52 był pierwszym dyrektorem i w ramach którego stworzył Orguesta Sinfónica Nacional, którą dyrygował gościnnie do 1971. W tym czasie stworzył Ediciones Mexicanas de Música, które przyczyniło się do popularyzacji muzyki współczesnej w Meksyku. W 1952 zrezygnował z większości pełnionych funkcji i poświęcił się kompozycji, sporadycznie jednak dyrygując orkiestrami w Meksyku i USA. W latach 1958–59 prowadził w Harvard University cykl wykładów, opublikowanych później pt. Musical Thought (1961). W 1971 został nominowany przez prezydenta Meksyku L. Echeverríę na funkcję sekretarza nauczania publicznego oraz szefa wydziału muzycznego INBA i dyrektora muzycznego Orquesta Sinfónica Nacional. Od 1974 Chávez przebywał głównie w USA. Wyróżniony wieloma najwyższymi odznaczeniami europejskimi, był członkiem honorowym licznych akademii i instytucji w USA i Ameryce Południowej oraz laureatem meksykańskich nagród państwowych.

Twórczość Cháveza początkowo pozostawała pod wpływem Schumanna, później de Falli, Ravela i Debussy’ego. Z czasem wydzieliły się w niej dwa równoległe nurty: klasycyzujący, nawiązujący do neoklasycyzmu Strawińskiego czy Hindemitha (symfonie, koncerty, kwartety, sonaty, upodobanie do technik polifonicznych) oraz — częściowo — eksperymentalny. Pierwszy z nich jest odbiciem upodobań Cháveza do tradycyjnego porządku formalnego, niekiedy wręcz wyartykułowanych w tytule (IV Symfonia „Romantyczna”); jednocześnie kompozytor nie rezygnował tu z prób modyfikacji schematów (Koncert skrzypcowy o „lustrzanym” układzie 9-częściowego cyklu, w którym oś symetrii stanowi skrajnie wirtuozowska, 4-częściowa Cadenza) ani też z poszukiwań w zakresie języka dźwiękowego (archaizująca, spolifonizowana, o modalnej harmonice Sinfonia de Antigona). Tu również należy jedno z najwybitniejszych dzieł Cháveza — III Symfonia (1954), stanowiąca mistrzowską syntezę ówczesnych środków techniki kompozytorskiej. Odwoływał się również do meksykańskiej muzyki popularnej i prekolumbijskiej (Cantos de Mexico, 1933), którą zintegrował z indywidualnym językiem muzycznym, w sposób podobny do działań B. Bartóka. Pisał również muzykę do spektakli teatralnych. Drugi nurt twórczości Cháveza determinują poszukiwania formalne i dźwiękowe; komponowany w latach 1933–66 cykl Soli I–IV jest wyrazem konsekwentnego stosowania zasady niepowtarzalności tak dźwięków jak i całych struktur, zaczerpniętej z techniki serialnej. Odrzucenie tradycyjnych zasad konstrukcji, od motywu i frazy po całość przebiegu, widoczne jest w wielu kameralnych i wokalnych dziełach Cháveza. Na język dźwiękowy Cháveza przemożny wpływ wywarła muzyka meksykańskich Indian i obiegowa meksykańska muzyka ludowa, zawierająca pierwiastki azteckie i hiszpańskie, ale tylko w Sinfonia india Chávez zastosował oryginalne cytaty; często natomiast posługiwał się tradycyjnym instrumentarium indiańskim (Lamentaciones, utwory na perkusję, Xochipilli-Macuilxochitl, Capultepec). Inspiracji rodzimym folklorem należy też przypisać upodobanie Cháveza do brzmień instrumentów dętych i perkusyjnych, skłonność do witalizmu i motoryki (Energia), oraz stosowanie specyficznych następstw metrorytmicznych (Poligonos). W twórczości kompozytora występują również wątki społeczno-polityczne, szczególnie w zaangażowanych dziełach z lat 30. XX wieku (Sinfonia proletaria, 1934; Obertura republicano, 1935). Wybitne wartości muzyki Cháveza kreowały go na jednego z klasyków muzyki XX w., dzięki któremu możliwe stało się zdefiniowanie artystycznej muzyki meksykańskiej.

Na szczególnym znaczeniu Cháveza dla kultury muzycznej Meksyku zaważyła również jego działalność dyrygencka; w ciągu 20 lat dokonał on 155 meksykańskich prawykonań obiegowego repertuaru symfonicznego, prawykonał też 82 utwory meksykańskich kompozytorów. Jako pedagog i organizator przyczynił się do pogłębienia wiedzy o meksykańskiej kulturze muzycznej, zainicjował badania historyczne i zwrócił uwagę na możliwości dźwiękowe nowej muzyki. Rola Cháveza w rozwoju muzyki meksykańskiej i życia muzycznego tego kraju przyrównywana jest do roli Villa-Lobosa w Brazylii i A. Ginastery w Argentynie.

Literatura: P. Rosenfeld Carlos Chávez, „Modern Music” IX, 1932; H. Weinstock Carlos Chávez, „The Musical Quarterly” XXII, 1936; R. Garcia Morillo Carlos Chávez. Vida y obra, Meksyk 1960 (zawiera wykaz dzieł Cháveza, bibliografię i dyskografię); R. Halfiter Complete Catalogue of the Works of Carlos Chávez, Meksyk 1971; Epistolario selecto de Carlos Chávez, wyd. G. Carmona, Meksyk 1989.

Stevenson Carlos Chávez’s United States Press Coverage, „Inter-American Music Review” III, 1981; G. Carmona Carlos Chávez. 1899–1978, „México en el arte” XXIV, 1989 (zawiera bibliografię); R.L. Parker A Recurring Melodic Cell in the Music of Carlos Chávez, „Latin American Music Review/Revista de música latino-americana” XII, 1991; R.L. Parker Carlos Chávez’s opus ultimum. The Unfinished Cello Concerto, „American Music” X, 1992; R.L. Parker Carlos Chávez’s Phantom Harp Concerto, „American Music” XI, 1993; D.R. Conklin Carlos Chávez and Musical Nationalism in Mexico, „Percussive Notes” XXXII, 1994; C.A. Hess El salón México: Chávez, Copland, and American Music, „The Sonneck Society for American Music Bulletin” XXI, 1995.

K. Snow Dancing a Sandunga in English: Carlos Chávez and Diego Rivera in the United States, w: A Revolution in Movement: Dancers, Painters, and the Image of Modern Mexico, 1st ed., University Press of Florida, 2020; Carlos Chávez a guide to research, red. Robert Parker, New York / London: Garland, 1998 (2. wyd. 2021 Routledge); Carlos Chávez and His World, red. L. Saavedra, Princeton-Oxford 2015 (wyd. hiszp. L. Saavedra red.: Carlos Chávez y su mundo. Ciudad de México: El Colegio Nacional, 2018); L. Saavedra Carlos Chávez’s Polysemic Style, „Journal of the American Musicological Society”2015, t. 68 nr 1; E. Herrera Carlos Chávez, w: Musicians and Composers of the 20th Century, red. Alfred W. Cramer, Pasadena, CA: Salem Press 2009 Music, Rutgers University; Diálogo de resplandores: Carlos Chávez y Silvestre Revueltas, red. R. Miranda, Y. Bitrán, México, D.F.: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes (CONACULTA), 2002; Y. Tapia The Political Power of Carlos Chávez and His Influence Upon Silvestre Revueltas and Blas Galindo, The University of Western Ontario (niewydany doktorat), 2018; R. Parker Carlos Chávez, Mexico’s modern-day Orpheus, Twayne Publishers, Boston, Massachusetts, 1983; Ch. Taylor Gibson The Reception of Carlos Chávez’s ’Horsepower’: A Pan-American Communication Failure, „American Music” 2012, t. 30 nr 2,; C. Meierovich Especulación y Verdad: Novedad Histórica En La Biografía Más Temprana de Carlos Chávez, „Latin American Music Review / Revista de Música Latinoamericana” 13, nr 1 (1992); L. Saavedra Marxismo y socialism mexicano en redes, de Paul Strand y Carlos Chávez, con música de Silvestre Revueltas, „Historia Mexicana” 2021, t. 70 nr 4 (280).