Chausson [szos’ą] Ernest Amédée, *20 I 1855 Paryż, †10 VI 1899 Limay k. Mantes, francuski kompozytor. Był synem Prospera Chaussona, zamożnego przedsiębiorcy budowlanego, który uczestniczył w przebudowie Paryża prowadzonej przez Haussmanna. Wychowany w dobrobycie, nie uczęszczał do szkół, lecz kształcony był przez prywatnego nauczyciela, L. Brethous-Lafargue’a, który obudził w nim zainteresowanie dla sztuki. Chausson wzrastał w otoczeniu osób dorosłych, co wywarło znaczny wpływ na ukształtowanie się jego osobowości. W wieku ok. 15 lat rozpoczął u C. Costera naukę gry na fortepianie. W tym samym czasie wprowadzony został przez Brethous-Lafargue’a do salonów paryskich, m.in. pani Jobert i pani Saint-Cyr de Rayssac, gdzie zetknął się bliżej z wybitnymi przedstawicielami świata artystycznego: H. Fantin-Latourem, O. Redonem i innymi, a także z młodym V. d’Indym. Pogłębił tu również wiedzę muzyczną, poznając dzieła wybitnych kompozytorów.
Wszechstronnie uzdolniony, uprawiał jako amator malarstwo, literaturę i muzykę, wahając się co do ostatecznego wyboru kierunku artystycznego. Po odbyciu, pod naciskiem rodziny, studiów prawniczych na uniwersytecie w Paryżu został w 1877 zaprzysiężony jako adwokat, nie wykonywał jednak nigdy tego zawodu. Za namową pani de Rayssac zdecydował się w końcu poświęcić muzyce. W 1877 powstała jego pierwsza pieśń – Les lilas, a w następnym roku dalsze pieśni i dwie sonatiny na fortepian na 4 ręce. W X 1879 został uczniem klasy instrumentami J. Masseneta w konserwatorium paryskim i wkrótce również uczniem C. Francka. W 1881 uczestniczył bez powodzenia w konkursie o Grand Prix de Rome, na który skomponował kantatę L’Arabe. W VI 1881 zrezygnował z nauki w konserwatorium, pozostając jednak do 1883 uczniem Francka. Należał do tzw. La bande à Franck, którą tworzyli m.in. H. Duparc, V. d’Indy, Ch. Bordes, J.G. Ropartz, G. Lekeu, P. de Bréville. Od 1879 wyjeżdżał kilkakrotnie do Monachium i Bayreuth na przedstawienia oper Wagnera, które wywarły nań silne wrażenie i miały istotne znaczenie dla dalszego rozwoju jego twórczości. 20 VI 1883 ożenił się z pianistką Jeanne Escudier; miał pięcioro dzieci. Dom Chaussona w Paryżu stał się miejscem spotkań ówczesnej elity artystycznej, malarzy, poetów i muzyków. Odbywały się tam prawykonania utworów wielu kompozytorów. W 1886 Chausson został sekretarzem Société Nationale de Musique i pełnił tę funkcję do końca życia. Był aktywnym promotorem młodych kompozytorów, m.in. Debussy’ego, z którym łączyła go bliska przyjaźń, podobnie jak z Albenizem. Temu ostatniemu Chausson zawdzięcza wydanie Poème op. 25 przez Breitkopfa w 1898 i pierwsze – poza Société Nationale de Musique – wykonanie w Paryżu Symfonii B-dur przez orkiestrę Filharmonii Berlińskiej pod dyrekcją A. Nikischa w 1897. Poczynając od 1882, na koncertach Société Nationale odbyła się większość pierwszych wykonań Chaussona. Spotykały się one z reguły z niechętnym przyjęciem ze strony krytyki paryskiej. Prawykonanie Koncertu D-dur op. 21 z udziałem E. Ysayea w Brukseli w 1892 przyniosło Chaussonowi pierwszy wielki sukces kompozytorski. W Paryżu pochlebnej oceny ze strony krytyki nie związanej bezpośrednio z Société Nationale kompozytor doczekał się dopiero w 1897, po wykonaniu, również przez Ysaye’a, Poème op. 25. Chausson wiele podróżował po Francji i za granicą. Wyjeżdżał do Niemiec i Szwajcarii, do Włoch (1891, 1895, 1897), kilkakrotnie do Brukseli w związku z wykonaniami swoich utworów. W 1896 przebywał w Barcelonie, gdzie 31 X dyrygował swoją Symfonią na jednym z koncertów poświęconych muzyce francuskiej, w 1897 odbył podróż do Pragi, związaną z projektowanym wystawieniem jego opery Król Artus. Zmarł na skutek nieszczęśliwego upadku z roweru w czasie pobytu na wakacjach w Limay. Niedokończony pozostał Kwartet smyczkowy c-moll op. 35, nad którego III częścią, scherzem, właśnie pracował. Część tę, według szkiców pozostawionych przez kompozytora, ukończył V. d’Indy.
Twórczość Chaussona jest zróżnicowana pod względem gatunków i form, przechodziła też wyraźną ewolucję. Wyróżnia się w niej trzy okresy. Pierwszy, sięgający mniej więcej do połowy lat 80., to okres formowania się języka kompozytora. Powstają w tym czasie przede wszystkim pieśni, utwory chóralne, kameralne i pierwszy utwór orkiestrowy (Viviane). Wczesne utwory, zwłaszcza pieśni, mają charakter salonowy(Les papillons, Sérénade italienne), odznaczają się konwencjonalnym językiem, prostą fakturą homofoniczną, symetrią budowy, pewnym przerostem środków zdobniczych i nadużywaniem przeciwstawień dur-moll. Początkowo oddziałuje wpływ Masseneta, który dość szybko ustępuje wpływom Francka i Wagnera, widocznym w zagęszczaniu brzmienia, w stosowaniu chromatyki i licznych odległych modulacji oraz w instrumentacji (Viviane).
Drugi okres, sięgający mniej więcej do połowy lat 90., odznacza się największą różnorodnością form i gatunków. Powstają w tym czasie wielkie utwory dramatyczne. Jest to okres intensywnej pracy nad doskonaleniem rzemiosła kompozytorskiego; niektóre utwory tworzył Chausson przez wiele lat (opera Król Artus, Poème de l’amour et de la mer). Na tym etapie najsilniej ujawniają się wpływy Francka i Wagnera. Od Francka Chausson przejął formę cykliczną i jej strukturę (sposób przekształcania tematów, cykliczne nawroty tematów części I w dalszych częściach cyklu, np. Symfonia B-dur, Koncert D-dur, Kwartet A-dur), instrumentację, predylekcję do formy sonatowej, stosowanej również w dalszych częściach cyklu, i do partii chorałowych (Symfonia B-dur, Hymne védique), a także chromatykę i szerokie wyzyskiwanie appoggiatur. Wpływy Wagnera przejawiają się przede wszystkim w utworach orkiestrowych (Symfonia B-dur) i w operze (Król Artus); widoczne jest to w instrumentacji i harmonice oraz w technice motywów przewodnich. W Viviane i Królu Artusie Chuasson sięgnął do tego samego wątku legendarnego co Wagner w Tristanie i Izoldzie, sam też opracował libretto. Już w trakcie pracy nad Królem Artusem Chausson zdał sobie sprawę z konieczności uwolnienia się spod wpływu Wagnera.
Sięgnął do tradycji francuskiej – do twórczości Couperina i Rameau, do XVIII-wiecznego koncertu (układ i wzajemne relacje instrumentów w Koncercie D-dur), do dawnych tańców francuskich, np. forlany (Quelques danses op. 26) i do włoskiej ballaty (Canzoniere di Dante). Dążył do klarowności i kameralizacji brzmienia, do coraz większego uwypuklenia wartości brzmieniowych.
Cechy te znajdują pełny wyraz w trzecim, ostatnim okresie twórczości, najkrótszym, lecz najbardziej płodnym, przerwanym nagłą śmiercią kompozytora. Twórczość Chaussona ma tu już pewne cechy impresjonizmu. Duże znaczenie odegrał wpływ Debussy’ego i kontakt z poezją symbolistów. Ten etap odznacza się zdecydowaną dominacją pieśni i utworów kameralnych Charakteryzuje je uproszczenie środków, rozrzedzenie faktury, podkreślenie wartości brzmieniowych, m.in. przez wykorzystanie różnicy barw rejestrów, również w muzyce fortepianowej (Quelques danses op. 26, Paysage op. 38), a także przez nowe traktowanie środków harmonicznych (akordy nonowe i undecymowe w Kwartecie c-moll, nuty pedałowe i ostinata tworzące centra brzmieniowe).
Chausson odznaczał się ogromną inwencją melodyczną; jego melodykę cechują szerokie łuki bez wyraźnych wcięć dystynkcyjnych. W melodyce wokalnej kompozytor przestrzegał naturalnej modulacji mowy i kadencji językowych. Ważne miejsce w twórczości Chaussona zajmują pieśni. Co się tyczy relacji między głosem a partią instrumentalną, to we wczesnych pieśniach preferowana jest partia wokalna, zaś rola instrumentu sprowadza się do akompaniamentu (Le colibri), w późniejszych natomiast głos wokalny i instrumenty stają się z reguły równorzędnymi partiami. Niekiedy głos traktowany jest recytatywnie dla podkreślenia walorów tekstu (Les heures, La caravane, Chanson de clown). Pieśni Chaussona (poza wczesnymi) mają charakter przekomponowany. Do najważniejszych należą pochodzące z ostatniego okresu cykle pisane do tekstów symbolistów oraz Chanson perpetuelle, jedna z najpiękniejszych pieśni francuskich; utwory te znakomicie oddają nastrój tekstu przez uwydatnienie walorów brzmieniowych dzięki specyficznemu traktowaniu faktury instrumentalnej i głosu. Zbliżone są do stylu Debussy’ego. Chausson był przede wszystkim lirykiem. Dynamika jego utworów, zwłaszcza w ostatnim okresie, nie wykazuje na ogół większego zróżnicowania, jedynie w niektórych utworach występują silne kontrasty dynamiczne (Soir de fete); często stosowane są zmiany metryczne i rytmy nieregularne (Symfonia B-dur, Kwartet, Pièce op. 39). Typowe dla Chaussona jest nadużywanie trylów, tremola i arpeggiów, co wskazuje na pewne nieporadności techniczne.
Chausson nie jest wyraźnym prekursorem impresjonizmu, ale w swoich rozwiązaniach dźwiękowych, zwłaszcza z ostatniego okresu twórczości, wybiega naprzód. Historycy muzyki francuskiej uważają jego twórczość za ogniwo łączące Francka z Debussym.
Literatura: M.D. Calvocoressi A la memoire d’Ernest Chausson, „L’Art Moderne” XXIII, 24 V 1903; „La Revue Musicale” I, 1 XII 1925 (nr specjalny poświęcony Chaussonowi); H. Oulmont Musique de 1’amour. Ernest Chausson et „la bande à Franck” et H. Duparc ou „de l’invitation au voyage a la vie éternelle”, Paryż 1935, przedr. 1971; G. Crankshaw The Songs of Chausson, „The Monthly Musical Record” LXXXIII, 1953; J.P. Barricelli, L. Weinstein Ernest Chausson. The Composer’s Life and Works, Norman (Oklahoma) 1955 (z wykazem kompozycji), przedr. Westport, Greenwood 1973; Y. Gerard Lettres de Henri Duparc a Ernest Chausson, „Revue de Musicologie” XXXVIII, 1956; J. Feschotte Chausson et la poésie, „Musica” XLII, 1957; Dix lettres d’Ernest Chausson a Debussy, 1893, 1894, wyd. E Lesure, „Revue de Musicologie” XLVIII, 1962; J. Gallois Ernest Chausson, Paryż 1967 (z wykazem kompozycji i dyskografią), tłum. japońskie Tokio 1974; F. Lesure Claude Debussy, Ernest Chausson et Henri Lerolle, w: Humanisme actif, księga pamiątkowa J. Caina, Paryż 1968; L. Davies César Franck and his Circle, Londyn 1970; R.S. Grover Ernest Chausson. The Man and his Music, Lewisburg 1980; B. Meister Nineteenth-Century French Song. Fauré, Chausson, Duparc and Debussy, Bloomington (Indiana) 1980; J. Chailley D’une nouvelle de Tourgueniev au Poème de Chausson, «Cahiers I. Tourgueniev, P. Viardot et M. Malibran» V, 1981; I. Bretaudeau Aspects du langage d’Ernest Chausson à travers „Serres chauds”, dysertacja uniwersytetu Lyon-Lumière, 1982; T. Hirsbrunner Debussy, Maeterlinck, Chausson. Literary and Musical Connections, „Miscellanea Musicologica” XIII, 1984; M. Flothuis Onbekende liederen van Ernest Chausson (‘nieznane pieśni Ernesta Chaussona’), w: Harmonie en perspectief. Zevenendertig bijdragen van Utrechtse musicologen voor Eduard Reeser (‘harmonia i perspektywa. 37 artykułów muzykologów z Utrechtu dla E. Reesera), red. A. Annegarn, L.P. Grijp i P. Op de Coul, Deventer 1988; M. Stockhem Lettres d’Ernest Chausson à Eugène Ysaÿe, „Revue Belge de Musicologie” XLII, 1988; D. Buschinger Ernest Chausson „Le roi Arthus”, w: Opern und Opernfiguren, księga pamiątkowa J. Herza, red. U. i U. Müller, Anif 1989; J. Gallois Ernest Chausson, Paryż 1994; I. Bretaudeau Les mélodies de Chausson, Lyon 1995; S. Huebner French Opera at the „Fin de siècle”. Wagnerism, Nationalism and Style, Oksford 1999.
Autografy utworów Chaussona znajdują się w zbiorach Bibliothè Nationale w Paryżu lub w zbiorach konserwatorium paryskiego zdeponowanych w Bibliothèque Nationale:
Instrumentalne:
orkiestrowe:
Viviane, poemat symfoniczny op. 5, 1882, wyd. Paryż 31 III 1883; 2. wersja 1887, prawyk. Paryż 29 I 1888, wyd. Paryż 1893 Bornemann
Solitude dans les bois, poemat symfoniczny (utwór zniszczony przez kompozytora) op. 10, 1886, prawyk. Paryż 12 XII 1886
Symfonia B-dur op. 20, 1889–90, prawyk. Paryż 18 IV 1891, dyryg. E. Chausson, wyd. Paryż Rouart
Poème na skrzypce i orkiestrę op. 25, 1896, prawyk. Nancy 11 XII 1896. wyd. Lipsk 1898 B & H
Soir de fête, poemat symfoniczny op. 32, 1898, prawyk. Paryż 13 III 1898
II Symfonia, szkice 1899
kameralne:
Trio g-moll na fortepian, skrzypce i wiolonczelę op. 3, 1881, prawyk. Paryż 8 IV 1882, wyd. Paryż 1919 Rouart
Andante et allegro na klarnet i fortepian, 1881
Koncert D-dur na fortepian, skrzypce i kwartet smyczkowy op. 21, 1889–91, prawyk. Bruksela 4 III 1892, wyd. Paryż 1892 Rouart
Kwartet A-dur na fortepian, skrzypce, altówkę i wiolonczelę op. 30, 1897, prawyk. Paryż 2 IV 1898, wyd. Paryż 1898 Rouart
Koncert na fortepian, obój, altówkę i kwartet smyczkowy, szkice 1897
Kwartet smyczkowy c-moll op. 35, 1898–99, prawyk. Paryż 27 I 1900, wyd. Paryż 1907 Durand (dokończony przez V. d’Indy’ego)
Pièce na wiolonczelę (lub altówkę) i fortepian op. 39, 1897, wyd. Paryż 1917 Rouart
fortepianowe:
I Sonatina g-moll na fortepian na 4 ręce, 1878
II Sonatina d-moll na fortepian na 4 ręce, 1879
5 fantazji na fortepian (matryce zostały zniszczone na polecenie kompozytora; jedna z nielicznych zachowanych kopii znajduje się w Memorial Library of Music, Stanford University, Kalifornia) op. 1, 1879–80, wyd. Paryż ok. 1880 Durand
Sonatina F-dur na fortepian, 1880
11 fug na fortepian na tematy Bacha, Francka, Hassego, Masseneta, Saint-Saënsa, 1880–81
Marche militaire na fortepian, 1884
Quelques danses na fortepian op. 26, 1896, prawyk. Paryż 3 IV 1897, wyd. Paryż 1896 Rouart: 1. Dédicace, 2. Sarabande, 3. Pavane, 4. Forlane
Paysage na fortepian op. 38, 1895, prawyk. 13 II 1897, wyd. Paryż Rouart
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
na chór a cappella:
Chant nuptial na 4-głosowy chór żeński op. 15, sł. Leconte de Lisle, 1887–88, prawyk. 2 II 1901, wyd. Hamelle
Canzoniere di Dante, ballata na 4-głosowy chór żeński op. 29, sł. Dante, 1896–97
pieśni na głos i fortepian:
Les lilas, sł. M. Bouchor, 1877
Le petit sentier, sł. M. Bouchor, 1878
Deux mélodies, sł. M. Bouchor, 1878, wyd. Paryż 1878 Durand: 1. L’âme des bois, 2. Chanson
L’albatros, sł. Ch. Baudelaire, 1879
Le rideau de ma voisine, sł. A. de Musset, 1879
Sept mélodies op. 2, prawyk. Paryż 23 XII 1882 (numery 1,4,5,7), Paryż III 1885 (nr 6); wyd. Paryż 1882? Hamelle: l. Nanny, sł. Leconte de Lisle, 1880, 2. Le charme, sł. A. Silvestre, 1879, 3. Les papillons, sł. Th. Gautier, 1880, 4. La dernière feuille, sł. Th. Gautier, 1880, 5. Sérénade italienne, sł. P. Bourget, 1880, 6. Hébé, sł. L. Ackermann, 1882, 7. Le colibri, sł. Leconte de Lisle, 1882
Nous nous aimerons, sł. anonim, 1882
Le mort maudit, sł. J. Richepin, 1884
Quatre mélodies op. 8, sł. M. Bouchor, 1897, wyd. Paryż Rouart: 1. Nocturne, 1886, 2. Amour d’antan, 1882, 3. Printemps triste, 1883, 4. Nos souvenirs, 1888
Deux duos na 2 głosy i fortepian op. 11: 1. La nuit, sł. Th. de Banville, 1883, prawyk. 1887, wyd. Paryż 1924 Hamelle, wersja na 2 głosy i orkiestrę 1897; 2. Le réveil, sł. H. Balzac, 1886, wyd. Paryż Hamelle
Chanson de noces dans le bois na 2 soprany i fortepian, sł. A. Theuriet, 1885
Quatre mélodies op. 13, wyd. Paryż Hamelle: 1. Apaisement, sł. P. Verlaine, 1885, 2. Sérénade, sł. J. Lahor, 1887, 3. L’aveu, sł. A. Villiers de l’Isle-Adam, 1887, 4. La cigale, sł. Leconte de Lisle, 1887
La caravane (także w wersji późniejszej na głos z orkiestrą) op. 14, sł. Th. Gautier, 1887, prawyk. Paryż IV 1890, wyd. Paryż Hamelle
Chansons de Miarka op. 17, sł. J. Richepin, 1888, prawyk. 18 V 1897, wyd. Paryż Bornemann: 1. Les morts, 2. La pluie
Serres chaudes op. 24, sł. M. Maeterlinck, prawyk. Paryż 3 IV 1897 Rouart: 1. Serre chaude, 1896, 2. Serre d’ennui, 1893, 3. Lassitude, 1893, 4. Fauve las, 1896, 5. Oraison, 1895
Trois Lieder op. 27, sł. C. Mauclair, 1896, prawyk. 23 I 1897, wyd. Paryż Rouart: 1. Les heures, 2. Ballade, 3. Les couronnes
Chansons de Shakespeare op. 28, sł. W. Szekspir, tłum. M. Bouchor, wyd. numerów 1–3: Paryż 1910 Rouart: 1. Chanson de clown, 1890, 2. Chanson d’amour, 1891, 3. Chanson d’Ophélie, 1896, 4. Chant funébre na 4 głosy żeńskie, 1897, prawyk. 30 IV 1898, wyd. Paryż 1897 Rouart
Pour un arbre de Noël op. 33, sł. anonim, 1898
Deux poèmes de Verlaine op. 34, sł. P. Verlaine, 1898: 1. La chanson bien douce, prawyk. 27 I 1900, wyd. Paryż 1910 Rouart, 2. Le chevalier malheur, „La Revue Musicale” I, 1925 supl.
Deux mélodies (autograf znajduje się w Memorial Library of Music, Stanford University, Kalifornia) op. 36, wyd. Paryż 1910 Rouart: 1. Cantique à 1’épouse, sł. A. Jounet, 1896, prawyk. 20 III 1901; 2. Dans la forêt du charme et de 1’enchantement, sł. J. Moréas, 1898, prawyk. 27 I 1900
na głos, chór i orkiestrę:
La veuve du roi basque, ballada na głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. L. Brethous-Lafargue, 1879
Hylas na głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. Leconte de Lisle, 1879–80 (niezorkiestrowany)
Hymne à la nature na chór mieszany i orkiestrę, sł. A. Silvestre, 1881
L’Arabe, kantata na tenor, chór męski i orkiestrę, sł. anonim, 1881, prawyk. 12 V 1881
Hymne védique na chór mieszany i orkiestrę op. 9, sł. Leconte de Lisle, 1886, prawyk. Paryż 1886 , partytura wokalna: wyd. Paryż Hamelle
Poème de l’amour et de la mer na głos i orkiestrę op. 19, sł. M. Bouchor, 1882–90: 1. La fleur des eaux, 2. Interlude, 3. La mort de 1’amour, rewizja nru 1 1893; prawyk. Bruksela 21 II 1893 (wersja na głos i fortepian); Paryż IV 1893 (wersja na głos z orkiestrą) wyd. partia wokalna: Paryż 1896 Rouart; partytura: Paryż 1919 Rouart; fragment części ostatniej wyd. oddzielnie pt. Le temps des lilas
Chanson perpétuelle (autograf znajduje się w Memorial Library of Music, Stanford University, Kalifornia) na sopran i orkiestrę oraz na sopran, kwartet smyczkowy i fortepian, op. 37, sł. Ch. Cros, 1898, prawyk. Havre 29 I 1899, wyd. Paryż Durand
Sceniczne:
Jeanne d’Arc, scena liryczna na głosy solowe, chór żeński i fortepian, sł. anonim, ok. 1880
Esmeralda na głos i orkiestrę (utwór niekompletny, w 2 wersjach), sł. V. Hugo (akt 4, sc. 1), 1880
Les caprices de Marianne, komedia liryczna op. 4, sł. wg A. de Musseta, 1882–84, prawyk. Paryż 18 IV 1885 (tylko antrakt)
Hélène, dramat liryczny, 2-aktowy, op. 7, sł. Leconte de Lisle, 1883–86?, prawyk. Paryż 14 V 1887 (2 sceny), wyd. Paryż 1895? Rouart (tylko chór kobiet)
La tempête, muzyka teatralna na flet, skrzypce, harfę i czelestę, op. 18, sł. W. Szekspir, tłum. M. Bouchor, 1888, prawyk. Paryż XII 1888, wyd. Paryż 1905 Bornemann: 1. Chant d’Ariel, 2. Air de danse, 3. Duo de Junon et Cérès, 4. Danse rustique, 5. Chanson d’Ariel
Les oiseaux, muzyka teatralna na flet i harfę, sł. Arystofanes, 1889
La légende de Sainte Cécilie, muzyka teatralna na głosy solowe, chór żeński i małą orkiestrę, op. 22, sł. M. Bouchor, 1891, prawyk. Paryż 25 I 1892, wyd. Paryż 1892 Bathlot-Joubert (tylko partytura wokalna)
Le roi Arthus, dramat liryczny, 3-aktowy, op. 23, sł. E. Chausson, 1886–95, prawyk. Bruksela 30 XI 1903, wyd. Paryż 1900 Choudens (tylko partytura wokalna)
***
religijne:
O salutaris na organy lub fortepian, lub harfę, 1879
2 motety na głos, skrzypce i organy op. 6, 1883, wyd. Paryż Hamelle: 1. Deus Abraham, 2. Ave verum
3 motety na 4 głosy mieszane, wiolonczelę, harfę i organy, op. 12, 1886, wyd. Paryż 1922 Rouart: 1. Ave Maria, 2. Tota pulchra es, 3. Ave Maris Stella
3 motety op. 16, wyd. Paryż 1922 Rouart
Lauda Sion na głos, organy i harfę, 1888
Benedictus na 2 soprany i harfę, 1890
Pater Noster na głos i organy, 1891, prawyk. 1892
Tantum ergo na głos, organy, skrzypce i harfę, 1891
Vepres pour le commun des vierges na organy, op. 31, 1897, prawyk. 2 III 1901, wyd. Paryż Mutuelle