Turczyński Józef, *2 II 1884 Żytomierz, †27 XII 1953 Lozanna, polski pianista i pedagog. Od dzieciństwa wzrastał w środowisku artystycznym – ojciec, Adam Turczyński był uczniem S. Moniuszki, matka, Helena, malarką. Naukę gry na skrzypcach i fortepianie Turczyński rozpoczął we wczesnym dzieciństwie pod kierunkiem ojca. Studia pianistyczne odbył u A. Jesipowej w konserwatorium w Petersburgu (1902–06), studiując równocześnie prawo na uniwersytecie. Umiejętności pianistyczne doskonalił na kursach mistrzowskich u F. Busoniego w Wiedniu, gdzie w 1911 dał recital z utworami F. Liszta (m.in. Sonata h-moll, Walc „Mefisto”). W 1912 otrzymał I nagrodę na konkursie pianistycznym w Petersburgu, ogłoszonym z okazji 100-lecia fabryki fortepianów braci Diderichs, wzbudzając ogólny podziw. Od tego czasu rozpoczął intensywną działalność koncertową; na inaugurację sezonu 1912/13 w Filharmonii Warszawskiej wykonał Koncert G-dur L. van Beethovena i Fantazję na temat „Ruin ateńskich” Beethovena–Liszta (15 X), następnie 10 XII dał recital (Beethoven, Chopin, Liszt, Brahms) z „tytanicznym programem” jak pisała prasa, podkreślając „znamienne cechy interpretacji” Turczyńskiego: „polot i siłę, ton wielki, technikę nieporównaną, muzykalność, inteligencję niepospolitą” („Kurier Warszawski” z 12 XII 1912). Turczyński koncertował m.in. w Petersburgu, Kijowie, Berlinie (1914), Lipsku, Paryżu, wprowadzając na europejskie estrady dzieła kompozytorów polskich (I.J. Paderewski, K. Szymanowski, L. Różycki, A. Gużewski, J. Zarębski i in.). Lata I wojny światowej spędził w Kijowie, nauczając w latach 1916–19 w tamtejszym konserwatorium. W 1920 przybył do Warszawy, gdzie objął profesurę wyższego kursu fortepianu w konserwatorium i piastował to stanowisko do IX 1939. Równolegle w latach 1920–27 uczył w konserwatorium H. Kijeńskiej-Dobkiewiczowej w Łodzi, a od 1933 również w założonym przez siebie i prowadzonym we własnym mieszkaniu Instytucie Gry Fortepianowej. W latach 1920–39 każdego roku odbywał tournée po Europie (m.in. Włochy, Francja, Niemcy, Bułgaria, Jugosławia, Szwajcaria, Dania, Estonia).
Na początku lat 30. spotkał się w Morges z I.J. Paderewskim, aby przedstawić własną interpretację jego Sonaty es-moll op. 21. Paderewski, urzeczony talentem Turczyńskiego, udzielił mu wielu cennych wskazówek, toteż Turczyński stał się najświetniejszym wykonawcą zarówno tego dzieła, jak i wielokrotnie wykonywanej później Fantazji polskiej op. 19. Zyskawszy przyjaźń Paderewskiego, Turczyński został zaproszony w 1937 do redagowania wspólnie z nim i L. Bronarskim Dzieł wszystkich F. Chopina (wyd. Kraków 1949–61). Równocześnie koncertował regularnie w wielu krajach Europy. W VIII 1939 wraz z żoną Janiną, z domu Grochowalską (†1993), śpiewaczką (poślubioną 1912), na zaproszenie Paderewskiego gościł w Morges, gdzie zastał go wybuch II wojny światowej. Dzięki wstawiennictwu Paderewskiego zorganizowano mu 22 IX 1939 koncert w Lozannie, którego świetne przyjęcie pociągnęło za sobą propozycje dalszych występów. W rezultacie osiadł w Szwajcarii na stałe, grając m.in. dzieła Chopina, Paderewskiego, Zarębskiego i Szymanowskiego oraz towarzysząc żonie w wykonaniach pieśni Chopina, Moniuszki, Paderewskiego i Szymanowskiego. W 1946 odbył tournée po Wielkiej Brytanii, a w latach 1950–51 prawie roczną podróż po Ameryce Południowej (głównie Brazylia i Urugwaj), obejmującą kilkadziesiąt występów, a zakończoną kursem interpretacji dzieł Chopina w Belo Horizonte. Później poświęcił się pracy pedagogicznej w Szwajcarii. Z powodu postępującej choroby Turczyńskiemu nie udało się zrealizować zaplanowanego na sezon 1953/54 tournée artysty po Stanach Zjednoczonych.
Turczyński był pianistą wielkiej miary („jest rewelacyjnym pianistą, pianistą niezrównanym” – francuskie „Echo du Nord” 1932), dysponował rozległym repertuarem, szczególnie wysoko ceniony był za interpretacje dzieł Chopina, które przedstawiał niekiedy w serii recitali. Nie istnieją żadne nagrania z najlepszego okresu jego kariery, z 30 utworów Chopina, nagranych w 1950, połowę wydała na CD firma Selene. W kręgach muzycznych cieszył się wielkim autorytetem. Był jurorem międzynarodowych konkursów pianistycznych, m.in. I, II i III Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina w Warszawie (1927, 1932, 1937). Był również znakomitym pedagogiem; do jego wychowanków należeli W. Małcużyński, H. Sztompka, S. Szpinalski, M. Jonas, M. Wiłkomirska, A. Sienkiewicz, S. Staniewicz, M. Weinberg i H. Czerny-Stefańska. Wielką zasługą Turczyńskiego jest wprowadzenie na estrady i pierwsze wydanie Kwintetu fortepianowego g-moll J. Zarębskiego (1931), którego autograf otrzymał w 1914 od wdowy po kompozytorze. Turczyński poświęcił mu także artykuł Juliusz Zarębski (1854–1885), „Muzyka” 1929 nr 4.
Literatura: P. Rytel Wspomnienie o Józefie Turczyńskim, „Muzyka” 1954 nr 5/6; I. Turska-Biegańska Józef Turczyński 1884–1953, Warszawa 1963 (zawiera m.in.: Itineraria artystyczne Józefa Turczyńskiego, Uczniowie Józefa Turczyńskiego); J. Sierpiński Józef Turczyński, „Ruch Muzyczny” 1964 nr 3; Z. Olszewska-Bajera Józef Turczyński – pedagog, „Ruch Muzyczny” 1993 nr 26; J. Skarbowski Józef Turczyński – pianista, pedagog, edytor, w: Sylwetki polskich pianistów, t. 2, Kraków 2002; S. Dybowski Słownik pianistów polskich, Warszawa 2003.
