Takemitsu Tōru, *8 X 1930 Tokio, †20 I 1996 Tokio, japoński kompozytor. Wczesne dzieciństwo spędził w Chinach, gdzie pracował jego ojciec, w 1938 powrócił do ojczyzny. Mając 14 lat, został powołany do wojska, wówczas zetknął się po raz pierwszy z zakazaną w czasie wojny muzyką europejską. Po wojnie pracował w służbie amerykańskich wojsk okupacyjnych, lecz ze względu na stan zdrowia został zwolniony. W 1946 zaczął spontanicznie komponować, od 1948 studiował u Yasuji Kiyose, ale w dziedzinie kompozycji pozostał właściwie samoukiem. W 1951 z grupą młodych kompozytorów, malarzy i poetów zorganizował Warsztat Eksperymentalny (Jikken Kōbō), w ramach którego opracowywano projekty multimedialne. W 1957 jego Requiem na smyczki, wykonane przez Tokijską Orkiestrą Symfoniczną, przyniosło mu wielki sukces w kraju, a dwa lata później bardzo pozytywnie ocenił je I. Strawiński. W 1965 Textures uzyskały I lokatę na Międzynarodowym Trybunie Kompozytorskim w Paryżu; Dorian Horizon, zamówiony w 1967 przez fundację Kusewickiego, został wykonany w San Francisco pod dyrekcją A. Coplanda i wyróżniony nagrodą krytyków muzycznych Zachodniego Wybrzeża; w tymże roku Takemitsu otrzymał kolejne prestiżowe zamówienie na skomponowanie utworu z okazji 125-lecia istnienia New York Philharmonic Orchestra (November Steps), a Fundacja Rockefellera zaprosiła go na sześciomiesięczny pobyt w Nowym Jorku. Od 1968 Takemitsu organizował koncerty i festiwale muzyki współczesnej, m.in. wspólnie z T. Ichiyanagim festiwal Orchestra Space, w 1970 serię koncertów Music Today na Expo ’70 w Osace, w latach 1973–92 był dyrektorem festiwalu w Teatrze Seibu w Tokio, w 1972 wraz z grupą muzyków francuskich, wśród których był I. Xenakis, uczestniczył w podróży do Indonezji, w 1976 był członkiem delegacji muzyków japońskich w Chinach. Od końca lat 60. był zapraszany systematycznie jako gość honorowy na festiwale na całym świecie (m.in.: 1975 Toronto i Nowy Jork, 1977 Buffalo, 1983 Colorado, 1984 i 1993 Aldeburgh, 1986 Tanglewood i Melbourne, 1993 Berliner Festwochen i Wien Modern); w 1992 polska sekcja Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej (MTMW) zorganizowała w cyklu pod nazwą Mistrzowie muzyki XX wieku „Dni Takemitsu” w Warszawie i Gdańsku. W 1atach 1976–2005 wykonano na Warszawskiej Jesieni 14 jego utworów. Takemitsu wykładał gościnnie w 1975 i 1983 na uniwersytecie w Yale, 1981 w University of California w San Diego, 1983 na uniwersytecie Harvarda w Bostonie; otrzymał przeszło 20 nagród japońskich, m.in.: w 1975 nagrodę Japońskiego Festiwalu Sztuki za Quatrain, dwukrotnie Otaka Prize (1976 i 1981), w 1980 nagrodę Japońskiej Akademii Sztuki, w 1988 nagrodę muzyczną miasta Kyoto, oraz liczne nagrody międzynarodowe, w tym w 1958 Prix Italia za Tableau nor, w 1987 Los Angeles Film Critics Award za muzykę do filmu Ran w reżyserii A. Kurosawy, w 1990 nagrodę im. Ravela, w 1991 nagrodę Międzynarodowej Rady Muzyki UNESCO oraz Grawemeyer Award za Fantasmal Cantos. W 1979 mianowany członkiem honorowym Akademie der Künste der DDR, w 1984 American Academy and Institute of Arts and Letters, 1986 Academie des Beaux-Arts (Paryż), 1993 Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej, 1994 Royal Academy of Music (Londyn). W 1990 otrzymał tytuł dra honoris causa uniwersytetów w Leeds i Durham (Wielka Brytania). Opublikował w języku japońskim liczne komentarze na temat własnej twórczości, rozmowy i wywiady; w tłumaczeniu angielskim wydano Confronting Silence (Berkeley 1995).
Takemitsu, uznawany za najwybitniejszego kompozytora japońskiego XX w., był jedynym wśród reprezentantów niezwykle prężnej „szkoły japońskiej”, który zdobył sławę świat. Do mistrzowskiego opanowania europejskiego warsztatu kompozytorskiego doszedł samodzielnie i z wielkim wyczuciem asymilował różne wpływy. Wcześnie, bo już w okresie działalności Warsztatu Eksperymentalnego (Jikken Kōbō), włączył się w nurt radykalny, tworząc m.in. muzykę na taśmę. Poznanie Koncertu fortepianowego J. Cage’a, wykonanego w Japonii po raz pierwszy w 1961 przez T. Ichiyanagiego po jego powrocie z Ameryki, stało się dla Takemitsu bodźcem do stworzenia we współpracy z K. Sugiurą partytur graficznych. I choć niedługo potem indeterminizm ustąpił pola wpływom A. Weberna, które spowodowały dalszą ewolucję i zbliżenie Takemitsu do typowego stylu europejskiego postserializmu (Valeria), to jednak nić wiążąca go z J. Cagem nie została zerwana, a zainteresowanie amerykańskiego twórcy filozofią Zen skłoniło Takemitsu do rewizji swojego stosunku do tradycyjnej muzyki swej ojczyzny i w drugiej połowie lat 60. wykorzystał po raz pierwszy tradycyjne instrumenty japońskie (November Steps, Eclipse). Kontakty z wybitnymi odtwórcami muzyki współczesnej zachęciły go do eksperymentowania z niekonwencjonalnymi technikami wykonawczymi – przykładem jest Voice, napisany dla francuskiego flecisty A. Nicoleta. Najtrwalszy i najgłębiej sięgający był chyba jednak wpływ C. Debussy’ego. Green, przeznaczony na tradycyjną orkiestrę symfoniczną, ale z bardzo rozbudowaną sekcją perkusyjną, powstał z potrzeby wniknięcia w tajniki muzyki francuskiego mistrza. W swym komentarzu kompozytor zdradził, że pisząc ten utwór podczas samotnego pobytu w górach każdego dnia obserwował krajobraz, jego przemiany i studiował Jeux Debussy’ego. Wpływ ten widoczny jest w szczegółach instrumentacji wielu wcześniejszych partytur, a w utworze z ostatniego okresu twórczości Quotation of Dream z podtytułem „Say sea, take me!”, zapożyczonym z wiersza Emily Dickinson – zdradzającym tęsknotę kompozytora za morzem – pojawia się jak wymowny symbol dosłowny cytat z La Mer Debussy’ego. Takemitsu pozostawał pod urokiem poetyki wody, o czym świadczy seria utworów „deszczowych” (m.in.: Rain Coming, Rain Tree, Rain Spell), zaś w jego późnych kompozycjach, w których tytułach zawarte są aluzje do wody (Toward the Sea, I Hear the Water Dreaming), występuje trzydźwiękowy motyw es-e-a jako muzyczna transliteracja słowa „sea”. Irracjonalizm i fantazja splatają się niekiedy u Takemitsu z konstruktywistycznym racjonalizmem. Tytuł kompozycji A Flock Descends into the Pentagonal Garden wziął ze swego snu, natomiast w warstwie konstrukcyjnej wielką rolę, zwłaszcza w stosunkach interwałowych, przypisał liczbie 5, symbolizującej „pięciokątny ogród” (seria podstawowa utworu składa się z pięciu różnych modi, po 5 dźwięków każde, oraz pięciu różnych skal pentatonicznych, nakładających się na te modi). Do poetyki sennych marzeń i japońskich ogrodów nawiązał także w jednym ze swych najwybitniejszych dzieł, nietypowym koncercie na klarnet i orkiestrę Fantasmal Cantos. Takemitsu był wielkim entuzjastą kina i muzykę filmową komponował z prawdziwym zamiłowaniem. Ten subtelny i wyrafinowany twórca wykazywał też zaskakującą otwartość na różne rodzaje muzyki, m.in. w 1977 dokonał transkrypcji na gitarę 12 słynnych przebojów, w tym z repertuaru zespołu The Beatles.
Literatura: N. Ohtake Creative Sources for the Music of Tōru Takemitsu, „Aidershot 1993; A. Poirier Takemitsu, Paryż 1996; T. Funayama Tōru Takemitsu. Towards the Sea of Sound, Tokio 1998; P Burt The Music of Tōru Takemitsu, Cambridge 2001; J. Siddons Tōru Takemitsu. A Bio-Bibliography, Westport (Connecticut) 2001.
Instrumentalne:
orkiestrowe:
Solitude sonore 1958
Music of Trees 1961
Textures 1965
Green (November Steps II) 1967
Winter 1971
Marginalia 1976
A Flock Descends into the Pentagonal Garden 1977
Dreamtime 1981
Star-Isle 1982
Dream/Window 1985
Twill by Twilight (pamięci Mortona Feldmana) 1988
Visions 1990
In an Autumn Garden na orkiestrę gagaku, 1979
na orkiestrę kameralną:
Rain Coming 1982
Tree Line 1988
Archipelago S. dla 21 wykonawców, 1993
na orkiestrę smyczkową:
Requiem 1957
Corona II 1962
Dorian Horizon na 17 instrumentów smyczkowych, 1966
Arc I, II na fortepian i orkiestrę, 1966, zrewidowano 1976
November Steps na biwę, shakuhachi i orkiestrę, 1967
Crossing na 4 instrumenty solowe (gitarę, harfę, fortepian/czelestę, wibrafon), głosy żeńskie i 2 orkiestry, 1970
Cassiopeia na perkusję i orkiestrę, 1971
Autumn na biwę, shakuhachi i orkiestrę, 1973
Gitimalya na marimbę i orkiestrę, 1974
Quatrain na klarnet, skrzypce, wiolonczelę, fortepian i orkiestrę, 1975
Far Calls, Coming, Far! na skrzypce i orkiestrę, 1980
To the Edge of Dream na gitarę i orkiestrę, 1983
Orion and Pleiades na wiolonczelę i orkiestrę, 1984
Vers, l’arc-en-ciel, Palma na gitarę, obój miłosny i orkiestrę, 1984
Riverrun na fortepian i orkiestrę, 1984
Gémeaux na obój, puzon, 2 orkiestry i 2 dyrygentów, 1971–86
I Hear the Water Dreaming na flet i orkiestrę, 1987
A String around Autumn na altówkę i orkiestrę, 1989
From Me Flows what You Call Time na 5 perkusji i orkiestrę, 1990
Fantasmal Cantos na klarnet i orkiestrę, 1991
Quotation of Dream na 2 fortepiany i orkiestrę, 1991
Ceremonial (An Autumn Ode) na orkiestrę i shō, 1992
Fantasmal Cantos II na puzon i orkiestrę, 1994
Spectral Canticle na skrzypce, gitarę i orkiestrę, 1995
Scene na wiolonczelę i orkiestrę smyczkową, 1959
Nostalgia (pamięci Andrieja Tarkowskiego) na skrzypce i orkiestrę smyczkową, 1987
kameralne:
Distance de Fée na skrzypce i fortepian, 1951, zrewidowano 1989
Le Son Calligraphié I, II, III na 4 skrzypiec, 2 altówki i 2 wiolonczele, 1958–60
Landscape na kwartet smyczkowy, 1960
Masque na 2 flety, 1960
Ring na flet, gitarę i lutnię, 1961
Sacrifice na flet altowy, harfę i wibrafon, 1962
Valeria na skrzypce, wiolonczelę, gitarę, organy elektryczne i 2 flety piccolo, 1965
Eclipse na biwę i shakuhachi, 1966
Hika na skrzypce i fortepian, 1966
Stanza I na gitarę, fortepian/czelestę, harfę i wibrafon z głosem żeńskim, 1969
Eucalyptus II na flet, obój i harfę, 1971
Distance na obój i shō ad libitum, 1972
Voyage na 3 biwy, 1973
Garden Rain na 10 instrumentów dętych blaszanych, 1974
Bryce na flet, 2 harfy i 2 perkusje, 1976
Waves na klarnet solo, róg, 2 puzony i wielki bęben, 1976
Quatrain II na klarnet, skrzypce, wiolonczelę i fortepian, 1977
Waterways na klarnet, skrzypce, wiolonczelę, fortepian, 2 harfy i 2 wibrafony, 1978
Rain Tree na 2 marimby i wibrafon lub 3 keyboardy, 1981
A Way a Lone na kwartet smyczkowy, także wersja na orkiestrę smyczkową, 1981
Toward the Sea na flet altowy i gitarę, 1981, druga wersja na flet altowy, harfę i orkiestrę smyczkową, 1981, trzecia wersja na flet altowy i harfę, 1989
Rain Spell na flet, klarnet, harfę, fortepian i wibrafon, 1982
From Far beyond Chrysanthemums and November Fog na skrzypce i fortepian, 1983
Rocking Mirror Daybreak na 2 skrzypiec, 1983
Orion na wiolonczelę i fortepian, 1984
Entre-temps na obój i kwartet smyczkowy, 1986
Signals from Heaven na 2 zespoły instrumentów dętych blaszanych, 1987
And then I knew ’twas Wind na flet, altówkę i harfę, 1992
Between Tides na trio fortepianowe, 1993
A Bird Came Down the Walk na altówkę i fortepian, 1994
solowe:
Lento in due movimenti na fortepian, 1950, rekompozycja jako Litany 1989
Pause interrompue na fortepian, 1952–59
Piano Distance na fortepian, 1961
Munari by Munari na perkusję, 1967–72
Voice na flet, 1971
Far away na fortepian, 1973
Folios na gitarę, 1974
Lesyeux clos na fortepian, 1979
Rain Tree Sketch na fortepian, 1982
Rain Dreaming na klawesyn, 1986
All in Twilight na gitarę, 1987
Lesyeux clos II na fortepian, 1988
Itinerant na flet, 1989
Rain Tree Sketch II (pamięci O. Messiaena) na fortepian, 1992
Equinox na gitarę, 1993
Paths (pamięci W. Lutosławskiego) na trąbkę, 1994
Air na flet, 1995
In the Woods na gitarę, 1995
Elektroniczne:
na taśmę:
Static Relief 1955
Vocalism A. I 1956
Sky, Horse and Death 1958
Water Music 1960
Toward 1970
A Minneapolis Garden 1986
The Sea is Still 1986
Inne:
muzyka do prawie 100 filmów, m.in.:
Kwaidan, w reżyserii M. Kobayashiego, 1964
Gloving Autumn, w reżyserii M. Kobayashiego, 1978
Dodes’ka-den, w reżyserii A. Kurosawy, 1970
Ran, w reżyserii A. Kurosawy, 1985
Black Rain, reżyseria S. Imamura, 1989
kompozycje graficzne:
Corona for pianist(s) 1962
Crossing na fortepian lub fortepiany, 1962
Corona II na smyczki, 1962
Seasons na 4 perkusje lub perkusję i taśmę, 1970
Grass na chór męski, słowa S. Tanikawa, 1982
Handmade Proverbs na 6 głosów męskich, słowa S. Takiguchi, 1987
12 pieśni na chór mieszany, do słów poetów japońskich, 1979–92
Tableau noir dla recytatora i orkiestrę kameralną, słowa K. Akiyama, 1958
Coral Island na sopran i orkiestrę, słowa M. Ooka, 1962
My Way of Life na baryton, chór i orkiestrę, słowa R. Tamura, 1990
Family Tree dla recytatora i orkiestry, słowa S. Tanikawa, 1992
Cross Talk na 2 bandeony i taśmę, 1962
Stanza II na harfę i taśmę, 1971