Takemitsu, Tōru

Takemitsu Tōru, *8 X 1930 Tokio, †20 I 1996 Tokio, japoński kompozytor. Wczesne dzieciństwo spędził w Chinach, gdzie pracował jego ojciec, w 1938 powrócił do ojczyzny. Mając 14 lat, został powołany do wojska, wówczas zetknął się po raz pierwszy z zakazaną w czasie wojny muzyką europejską. Po wojnie pracował w służbie amerykańskich wojsk okupacyjnych, lecz ze względu na stan zdrowia został zwolniony. W 1946 zaczął spontanicznie komponować, od 1948 studiował u Yasuji Kiyose, ale w dziedzinie kompozycji pozostał właściwie samoukiem. W 1951 z grupą młodych kompozytorów, malarzy i poetów zorganizował Warsztat Eksperymentalny (Jikken Kōbō), w ramach którego opracowywano projekty multimedialne. W 1957 jego Requiem na smyczki, wykonane przez Tokijską Orkiestrą Symfoniczną, przyniosło mu wielki sukces w kraju, a dwa lata później bardzo pozytywnie ocenił je I. Strawiński. W 1965 Textures uzyskały I lokatę na Międzynarodowym Trybunie Kompozytorskim w Paryżu; Dorian Horizon, zamówiony w 1967 przez fundację Kusewickiego, został wykonany w San Francisco pod dyrekcją A. Coplanda i wyróżniony nagrodą krytyków muzycznych Zachodniego Wybrzeża; w tymże roku Takemitsu otrzymał kolejne prestiżowe zamówienie na skomponowanie utworu z okazji 125-lecia istnienia New York Philharmonic Orchestra (November Steps), a Fundacja Rockefellera zaprosiła go na sześciomiesięczny pobyt w Nowym Jorku. Od 1968 Takemitsu organizował koncerty i festiwale muzyki współczesnej, m.in. wspólnie z T. Ichiyanagim festiwal Orchestra Space, w 1970 serię koncertów Music Today na Expo ’70 w Osace, w latach 1973–92 był dyrektorem festiwalu w Teatrze Seibu w Tokio, w 1972 wraz z grupą muzyków francuskich, wśród których był I. Xenakis, uczestniczył w podróży do Indonezji, w 1976 był członkiem delegacji muzyków japońskich w Chinach. Od końca lat 60. był zapraszany systematycznie jako gość honorowy na festiwale na całym świecie (m.in.: 1975 Toronto i Nowy Jork, 1977 Buffalo, 1983 Colorado, 1984 i 1993 Aldeburgh, 1986 Tanglewood i Melbourne, 1993 Berliner Festwochen i Wien Modern); w 1992 polska sekcja Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej (MTMW) zorganizowała w cyklu pod nazwą Mistrzowie muzyki XX wieku „Dni Takemitsu” w Warszawie i Gdańsku. W 1atach 1976–2005 wykonano na Warszawskiej Jesieni 14 jego utworów. Takemitsu wykładał gościnnie w 1975 i 1983 na uniwersytecie w Yale, 1981 w University of California w San Diego, 1983 na uniwersytecie Harvarda w Bostonie; otrzymał przeszło 20 nagród japońskich, m.in.: w 1975 nagrodę Japońskiego Festiwalu Sztuki za Quatrain, dwukrotnie Otaka Prize (1976 i 1981), w 1980 nagrodę Japońskiej Akademii Sztuki, w 1988 nagrodę muzyczną miasta Kyoto, oraz liczne nagrody międzynarodowe, w tym w 1958 Prix Italia za Tableau nor, w 1987 Los Angeles Film Critics Award za muzykę do filmu Ran w reżyserii A. Kurosawy, w 1990 nagrodę im. Ravela, w 1991 nagrodę Międzynarodowej Rady Muzyki UNESCO oraz Grawemeyer Award za Fantasmal Cantos. W 1979 mianowany członkiem honorowym Akademie der Künste der DDR, w 1984 American Academy and Institute of Arts and Letters, 1986 Academie des Beaux-Arts (Paryż), 1993 Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej, 1994 Royal Academy of Music (Londyn). W 1990 otrzymał tytuł dra honoris causa uniwersytetów w Leeds i Durham (Wielka Brytania). Opublikował w języku japońskim liczne komentarze na temat własnej twórczości, rozmowy i wywiady; w tłumaczeniu angielskim wydano Confronting Silence (Berkeley 1995).

Takemitsu, uznawany za najwybitniejszego kompozytora japońskiego XX w., był jedynym wśród reprezentantów niezwykle prężnej „szkoły japońskiej”, który zdobył sławę świat. Do mistrzowskiego opanowania europejskiego warsztatu kompozytorskiego doszedł samodzielnie i z wielkim wyczuciem asymilował różne wpływy. Wcześnie, bo już w okresie działalności Warsztatu Eksperymentalnego (Jikken Kōbō), włączył się w nurt radykalny, tworząc m.in. muzykę na taśmę. Poznanie Koncertu fortepianowego J. Cage’a, wykonanego w Japonii po raz pierwszy w 1961 przez T. Ichiyanagiego po jego powrocie z Ameryki, stało się dla Takemitsu bodźcem do stworzenia we współpracy z K. Sugiurą partytur graficznych. I choć niedługo potem indeterminizm ustąpił pola wpływom A. Weberna, które spowodowały dalszą ewolucję i zbliżenie Takemitsu do typowego stylu europejskiego postserializmu (Valeria), to jednak nić wiążąca go z J. Cagem nie została zerwana, a zainteresowanie amerykańskiego twórcy filozofią Zen skłoniło Takemitsu do rewizji swojego stosunku do tradycyjnej muzyki swej ojczyzny i w drugiej połowie lat 60. wykorzystał po raz pierwszy tradycyjne instrumenty japońskie (November Steps, Eclipse). Kontakty z wybitnymi odtwórcami muzyki współczesnej zachęciły go do eksperymentowania z niekonwencjonalnymi technikami wykonawczymi – przykładem jest Voice, napisany dla francuskiego flecisty A. Nicoleta. Najtrwalszy i najgłębiej sięgający był chyba jednak wpływ C. Debussy’ego. Green, przeznaczony na tradycyjną orkiestrę symfoniczną, ale z bardzo rozbudowaną sekcją perkusyjną, powstał z potrzeby wniknięcia w tajniki muzyki francuskiego mistrza. W swym komentarzu kompozytor zdradził, że pisząc ten utwór podczas samotnego pobytu w górach każdego dnia obserwował krajobraz, jego przemiany i studiował Jeux Debussy’ego. Wpływ ten widoczny jest w szczegółach instrumentacji wielu wcześniejszych partytur, a w utworze z ostatniego okresu twórczości Quotation of Dream z podtytułem „Say sea, take me!”, zapożyczonym z wiersza Emily Dickinson – zdradzającym tęsknotę kompozytora za morzem – pojawia się jak wymowny symbol dosłowny cytat z La Mer Debussy’ego. Takemitsu pozostawał pod urokiem poetyki wody, o czym świadczy seria utworów „deszczowych” (m.in.: Rain Coming, Rain Tree, Rain Spell), zaś w jego późnych kompozycjach, w których tytułach zawarte są aluzje do wody (Toward the Sea, I Hear the Water Dreaming), występuje trzydźwiękowy motyw es-e-a jako muzyczna transliteracja słowa „sea”. Irracjonalizm i fantazja splatają się niekiedy u Takemitsu z konstruktywistycznym racjonalizmem. Tytuł kompozycji A Flock Descends into the Pentagonal Garden wziął ze swego snu, natomiast w warstwie konstrukcyjnej wielką rolę, zwłaszcza w stosunkach interwałowych, przypisał liczbie 5, symbolizującej „pięciokątny ogród” (seria podstawowa utworu składa się z pięciu różnych modi, po 5 dźwięków każde, oraz pięciu różnych skal pentatonicznych, nakładających się na te modi). Do poetyki sennych marzeń i japońskich ogrodów nawiązał także w jednym ze swych najwybitniejszych dzieł, nietypowym koncercie na klarnet i orkiestrę Fantasmal Cantos. Takemitsu był wielkim entuzjastą kina i muzykę filmową komponował z prawdziwym zamiłowaniem. Ten subtelny i wyrafinowany twórca wykazywał też zaskakującą otwartość na różne rodzaje muzyki, m.in. w 1977 dokonał transkrypcji na gitarę 12 słynnych przebojów, w tym z repertuaru zespołu the Beatles.

Literatura: N. Ohtake Creative Sources for the Music of Tōru Takemitsu, „Aidershot 1993; A. Poirier Takemitsu, Paryż 1996; T. Funayama Tōru Takemitsu. Towards the Sea of Sound, Tokio 1998; P Burt The Music of Tōru Takemitsu, Cambridge 2001; J. Siddons Tōru Takemitsu. A Bio-Bibliography, Westport (Connecticut) 2001.