logotypes-ue_ENG

Takemitsu, Tōru

Biogram i literatura

Takemitsu Tōru, *8 X 1930 Tokio, †20 I 1996 Tokio, japoński kompozytor. Wczesne dzieciństwo spędził w Chinach, gdzie pracował jego ojciec, w 1938 powrócił do ojczyzny. Mając 14 lat, został powołany do wojska, wówczas zetknął się po raz pierwszy z zakazaną w czasie wojny muzyką europejską. Po wojnie pracował w służbie amerykańskich wojsk okupacyjnych, lecz ze względu na stan zdrowia został zwolniony. W 1946 zaczął spontanicznie komponować, od 1948 studiował u Yasuji Kiyose, ale w dziedzinie kompozycji pozostał właściwie samoukiem. W 1951 z grupą młodych kompozytorów, malarzy i poetów zorganizował Warsztat Eksperymentalny (Jikken Kōbō), w ramach którego opracowywano projekty multimedialne. W 1957 jego Requiem na smyczki, wykonane przez Tokijską Orkiestrą Symfoniczną, przyniosło mu wielki sukces w kraju, a dwa lata później bardzo pozytywnie ocenił je I. Strawiński. W 1965 Textures uzyskały I lokatę na Międzynarodowym Trybunie Kompozytorskim w Paryżu; Dorian Horizon, zamówiony w 1967 przez fundację Kusewickiego, został wykonany w San Francisco pod dyrekcją A. Coplanda i wyróżniony nagrodą krytyków muzycznych Zachodniego Wybrzeża; w tymże roku Takemitsu otrzymał kolejne prestiżowe zamówienie na skomponowanie utworu z okazji 125-lecia istnienia New York Philharmonic Orchestra (November Steps), a Fundacja Rockefellera zaprosiła go na sześciomiesięczny pobyt w Nowym Jorku. Od 1968 Takemitsu organizował koncerty i festiwale muzyki współczesnej, m.in. wspólnie z T. Ichiyanagim festiwal Orchestra Space, w 1970 serię koncertów Music Today na Expo ’70 w Osace, w latach 1973–92 był dyrektorem festiwalu w Teatrze Seibu w Tokio, w 1972 wraz z grupą muzyków francuskich, wśród których był I. Xenakis, uczestniczył w podróży do Indonezji, w 1976 był członkiem delegacji muzyków japońskich w Chinach. Od końca lat 60. był zapraszany systematycznie jako gość honorowy na festiwale na całym świecie (m.in.: 1975 Toronto i Nowy Jork, 1977 Buffalo, 1983 Colorado, 1984 i 1993 Aldeburgh, 1986 Tanglewood i Melbourne, 1993 Berliner Festwochen i Wien Modern); w 1992 polska sekcja Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej (MTMW) zorganizowała w cyklu pod nazwą Mistrzowie muzyki XX wieku „Dni Takemitsu” w Warszawie i Gdańsku. W 1atach 1976–2005 wykonano na Warszawskiej Jesieni 14 jego utworów. Takemitsu wykładał gościnnie w 1975 i 1983 na uniwersytecie w Yale, 1981 w University of California w San Diego, 1983 na uniwersytecie Harvarda w Bostonie; otrzymał przeszło 20 nagród japońskich, m.in.: w 1975 nagrodę Japońskiego Festiwalu Sztuki za Quatrain, dwukrotnie Otaka Prize (1976 i 1981), w 1980 nagrodę Japońskiej Akademii Sztuki, w 1988 nagrodę muzyczną miasta Kyoto, oraz liczne nagrody międzynarodowe, w tym w 1958 Prix Italia za Tableau nor, w 1987 Los Angeles Film Critics Award za muzykę do filmu Ran w reżyserii A. Kurosawy, w 1990 nagrodę im. Ravela, w 1991 nagrodę Międzynarodowej Rady Muzyki UNESCO oraz Grawemeyer Award za Fantasmal Cantos. W 1979 mianowany członkiem honorowym Akademie der Künste der DDR, w 1984 American Academy and Institute of Arts and Letters, 1986 Academie des Beaux-Arts (Paryż), 1993 Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej, 1994 Royal Academy of Music (Londyn). W 1990 otrzymał tytuł dra honoris causa uniwersytetów w Leeds i Durham (Wielka Brytania). Opublikował w języku japońskim liczne komentarze na temat własnej twórczości, rozmowy i wywiady; w tłumaczeniu angielskim wydano Confronting Silence (Berkeley 1995).

Takemitsu, uznawany za najwybitniejszego kompozytora japońskiego XX w., był jedynym wśród reprezentantów niezwykle prężnej „szkoły japońskiej”, który zdobył sławę świat. Do mistrzowskiego opanowania europejskiego warsztatu kompozytorskiego doszedł samodzielnie i z wielkim wyczuciem asymilował różne wpływy. Wcześnie, bo już w okresie działalności Warsztatu Eksperymentalnego (Jikken Kōbō), włączył się w nurt radykalny, tworząc m.in. muzykę na taśmę. Poznanie Koncertu fortepianowego J. Cage’a, wykonanego w Japonii po raz pierwszy w 1961 przez T. Ichiyanagiego po jego powrocie z Ameryki, stało się dla Takemitsu bodźcem do stworzenia we współpracy z K. Sugiurą partytur graficznych. I choć niedługo potem indeterminizm ustąpił pola wpływom A. Weberna, które spowodowały dalszą ewolucję i zbliżenie Takemitsu do typowego stylu europejskiego postserializmu (Valeria), to jednak nić wiążąca go z J. Cagem nie została zerwana, a zainteresowanie amerykańskiego twórcy filozofią Zen skłoniło Takemitsu do rewizji swojego stosunku do tradycyjnej muzyki swej ojczyzny i w drugiej połowie lat 60. wykorzystał po raz pierwszy tradycyjne instrumenty japońskie (November Steps, Eclipse). Kontakty z wybitnymi odtwórcami muzyki współczesnej zachęciły go do eksperymentowania z niekonwencjonalnymi technikami wykonawczymi – przykładem jest Voice, napisany dla francuskiego flecisty A. Nicoleta. Najtrwalszy i najgłębiej sięgający był chyba jednak wpływ C. Debussy’ego. Green, przeznaczony na tradycyjną orkiestrę symfoniczną, ale z bardzo rozbudowaną sekcją perkusyjną, powstał z potrzeby wniknięcia w tajniki muzyki francuskiego mistrza. W swym komentarzu kompozytor zdradził, że pisząc ten utwór podczas samotnego pobytu w górach każdego dnia obserwował krajobraz, jego przemiany i studiował Jeux Debussy’ego. Wpływ ten widoczny jest w szczegółach instrumentacji wielu wcześniejszych partytur, a w utworze z ostatniego okresu twórczości Quotation of Dream z podtytułem „Say sea, take me!”, zapożyczonym z wiersza Emily Dickinson – zdradzającym tęsknotę kompozytora za morzem – pojawia się jak wymowny symbol dosłowny cytat z La Mer Debussy’ego. Takemitsu pozostawał pod urokiem poetyki wody, o czym świadczy seria utworów „deszczowych” (m.in.: Rain Coming, Rain Tree, Rain Spell), zaś w jego późnych kompozycjach, w których tytułach zawarte są aluzje do wody (Toward the Sea, I Hear the Water Dreaming), występuje trzydźwiękowy motyw es-e-a jako muzyczna transliteracja słowa „sea”. Irracjonalizm i fantazja splatają się niekiedy u Takemitsu z konstruktywistycznym racjonalizmem. Tytuł kompozycji A Flock Descends into the Pentagonal Garden wziął ze swego snu, natomiast w warstwie konstrukcyjnej wielką rolę, zwłaszcza w stosunkach interwałowych, przypisał liczbie 5, symbolizującej „pięciokątny ogród” (seria podstawowa utworu składa się z pięciu różnych modi, po 5 dźwięków każde, oraz pięciu różnych skal pentatonicznych, nakładających się na te modi). Do poetyki sennych marzeń i japońskich ogrodów nawiązał także w jednym ze swych najwybitniejszych dzieł, nietypowym koncercie na klarnet i orkiestrę Fantasmal Cantos. Takemitsu był wielkim entuzjastą kina i muzykę filmową komponował z prawdziwym zamiłowaniem. Ten subtelny i wyrafinowany twórca wykazywał też zaskakującą otwartość na różne rodzaje muzyki, m.in. w 1977 dokonał transkrypcji na gitarę 12 słynnych przebojów, w tym z repertuaru zespołu The Beatles.

Literatura: N. Ohtake Creative Sources for the Music of Tōru Takemitsu, „Aidershot 1993; A. Poirier Takemitsu, Paryż 1996; T. Funayama Tōru Takemitsu. Towards the Sea of Sound, Tokio 1998; P Burt The Music of Tōru Takemitsu, Cambridge 2001; J. Siddons Tōru Takemitsu. A Bio-Bibliography, Westport (Connecticut) 2001.

Kompozycje

Instrumentalne:

orkiestrowe:

Solitude sonore 1958

Music of Trees 1961

Textures 1965

Green (November Steps II) 1967

Winter 1971

Marginalia 1976

A Flock Descends into the Pentagonal Garden 1977

Dreamtime 1981

Star-Isle 1982

Dream/Window 1985

Twill by Twilight (pamięci Mortona Feldmana) 1988

Visions 1990

In an Autumn Garden na orkiestrę gagaku, 1979

na orkiestrę kameralną:

Rain Coming 1982

Tree Line 1988

Archipelago S. dla 21 wykonawców, 1993

na orkiestrę smyczkową:

Requiem 1957

Corona II 1962

Dorian Horizon na 17 instrumentów smyczkowych, 1966

Arc I, II na fortepian i orkiestrę, 1966, zrewidowano 1976

November Steps na biwę, shakuhachi i orkiestrę, 1967

Crossing na 4 instrumenty solowe (gitarę, harfę, fortepian/czelestę, wibrafon), głosy żeńskie i 2 orkiestry, 1970

Cassiopeia na perkusję i orkiestrę, 1971

Autumn na biwę, shakuhachi i orkiestrę, 1973

Gitimalya na marimbę i orkiestrę, 1974

Quatrain na klarnet, skrzypce, wiolonczelę, fortepian i orkiestrę, 1975

Far Calls, Coming, Far! na skrzypce i orkiestrę, 1980

To the Edge of Dream na gitarę i orkiestrę, 1983

Orion and Pleiades na wiolonczelę i orkiestrę, 1984

Vers, l’arc-en-ciel, Palma na gitarę, obój miłosny i orkiestrę, 1984

Riverrun na fortepian i orkiestrę, 1984

Gémeaux na obój, puzon, 2 orkiestry i 2 dyrygentów, 1971–86

I Hear the Water Dreaming na flet i orkiestrę, 1987

A String around Autumn na altówkę i orkiestrę, 1989

From Me Flows what You Call Time na 5 perkusji i orkiestrę, 1990

Fantasmal Cantos na klarnet i orkiestrę, 1991

Quotation of Dream na 2 fortepiany i orkiestrę, 1991

Ceremonial (An Autumn Ode) na orkiestrę i shō, 1992

Fantasmal Cantos II na puzon i orkiestrę, 1994

Spectral Canticle na skrzypce, gitarę i orkiestrę, 1995

Scene na wiolonczelę i orkiestrę smyczkową, 1959

Nostalgia (pamięci Andrieja Tarkowskiego) na skrzypce i orkiestrę smyczkową, 1987

kameralne:

Distance de Fée na skrzypce i fortepian, 1951, zrewidowano 1989

Le Son Calligraphié I, II, III na 4 skrzypiec, 2 altówki i 2 wiolonczele, 1958–60

Landscape na kwartet smyczkowy, 1960

Masque na 2 flety, 1960

Ring na flet, gitarę i lutnię, 1961

Sacrifice na flet altowy, harfę i wibrafon, 1962

Valeria na skrzypce, wiolonczelę, gitarę, organy elektryczne i 2 flety piccolo, 1965

Eclipse na biwę i shakuhachi, 1966

Hika na skrzypce i fortepian, 1966

Stanza I na gitarę, fortepian/czelestę, harfę i wibrafon z głosem żeńskim, 1969

Eucalyptus II na flet, obój i harfę, 1971

Distance na obój i shō ad libitum, 1972

Voyage na 3 biwy, 1973

Garden Rain na 10 instrumentów dętych blaszanych, 1974

Bryce na flet, 2 harfy i 2 perkusje, 1976

Waves na klarnet solo, róg, 2 puzony i wielki bęben, 1976

Quatrain II na klarnet, skrzypce, wiolonczelę i fortepian, 1977

Waterways na klarnet, skrzypce, wiolonczelę, fortepian, 2 harfy i 2 wibrafony, 1978

Rain Tree na 2 marimby i wibrafon lub 3 keyboardy, 1981

A Way a Lone na kwartet smyczkowy, także wersja na orkiestrę smyczkową, 1981

Toward the Sea na flet altowy i gitarę, 1981, druga wersja na flet altowy, harfę i orkiestrę smyczkową, 1981, trzecia wersja na flet altowy i harfę, 1989

Rain Spell na flet, klarnet, harfę, fortepian i wibrafon, 1982

From Far beyond Chrysanthemums and November Fog na skrzypce i fortepian, 1983

Rocking Mirror Daybreak na 2 skrzypiec, 1983

Orion na wiolonczelę i fortepian, 1984

Entre-temps na obój i kwartet smyczkowy, 1986

Signals from Heaven na 2 zespoły instrumentów dętych blaszanych, 1987

And then I knew ’twas Wind na flet, altówkę i harfę, 1992

Between Tides na trio fortepianowe, 1993

A Bird Came Down the Walk na altówkę i fortepian, 1994

solowe:

Lento in due movimenti na fortepian, 1950, rekompozycja jako Litany 1989

Pause interrompue na fortepian, 1952–59

Piano Distance na fortepian, 1961

Munari by Munari na perkusję, 1967–72

Voice na flet, 1971

Far away na fortepian, 1973

Folios na gitarę, 1974

Lesyeux clos na fortepian, 1979

Rain Tree Sketch na fortepian, 1982

Rain Dreaming na klawesyn, 1986

All in Twilight na gitarę, 1987

Lesyeux clos II na fortepian, 1988

Itinerant na flet, 1989

Rain Tree Sketch II (pamięci O. Messiaena) na fortepian, 1992

Equinox na gitarę, 1993

Paths (pamięci W. Lutosławskiego) na trąbkę, 1994

Air na flet, 1995

In the Woods na gitarę, 1995

Elektroniczne:

na taśmę:

Static Relief 1955

Vocalism A. I  1956

Sky, Horse and Death 1958

Water Music 1960

Toward 1970

A Minneapolis Garden 1986

The Sea is Still 1986

Inne:

muzyka do prawie 100 filmów, m.in.:

Kwaidan, w reżyserii M. Kobayashiego, 1964

Gloving Autumn, w reżyserii M. Kobayashiego, 1978

Dodes’ka-den, w reżyserii A. Kurosawy, 1970

Ran, w reżyserii A. Kurosawy, 1985

Black Rain, reżyseria S. Imamura, 1989

kompozycje graficzne:

Corona for pianist(s) 1962

Crossing na fortepian lub fortepiany, 1962

Corona II na smyczki, 1962

Seasons na 4 perkusje lub perkusję i taśmę, 1970

Grass na chór męski, słowa S. Tanikawa, 1982

Handmade Proverbs na 6 głosów męskich, słowa S. Takiguchi, 1987

12 pieśni na chór mieszany, do słów poetów japońskich, 1979–92

Tableau noir dla recytatora i orkiestrę kameralną, słowa K. Akiyama, 1958

Coral Island na sopran i orkiestrę, słowa M. Ooka, 1962

My Way of Life na baryton, chór i orkiestrę, słowa R. Tamura, 1990

Family Tree dla recytatora i orkiestry, słowa S. Tanikawa, 1992

Cross Talk na 2 bandeony i taśmę, 1962

Stanza II na harfę i taśmę, 1971