Szalapin Fiodor Iwanowicz, *13 (1) II 1873 Kazań, †12 IV 1938 Paryż, rosyjski śpiewak (bas). Syn kancelisty, pochodzącego z chłopskiej rodziny, uczył się rzemiosła, śpiewając od dzieciństwa w chórze cerkiewnym. Mając 17 lat został przyjęty do wędrownej trupy operowej S. Siemionowa-Samarskiego, gdzie szybko awansował na solistę i po paru epizodycznych rolach zadebiutował w 1890 w Ufie jako Stolnik w Halce Moniuszki. W latach 1892–93 pobierał lekcje śpiewu w Tyflisie (obecnie Tbilisi) u D. Usatowa, który otoczył go opieką i ułatwił początek kariery. Po udanym występie na koncercie w 1893 Szalapin został zaangażowany do opery w Tyflisie i szybko wysunął się na czoło zespołu. Debiutował jako Ramfis w Aidzie Verdiego, następnie w ciągu jednego sezonu śpiewał główne partie basowe w Cyruliku sewilskim Rossiniego, Fauście Gounoda, Eugeniuszu Onieginie Czajkowskiego, Aidzie, Hugonotach Meyerbeera oraz Rusałce Dargomyżskiego. W latach 1894–96 występował w Petersburgu: w teatrze letnim Arkadia, zauważony przez krytykę jako „piękny basso cantante”, oraz na scenie Teatru Maryjskiego, gdzie odniósł sukces wokalny i aktorski w roli Młynarza w Rusałce. W latach 1896–99 śpiewał w prywatnej operze rosysjkiej S. Mamontowa w Moskwie, kreując tytułowe role w Iwanie Susaninie Glinki i Borysie Godunowie Musorgskiego (pod batutą Rachmaninowa, 1898), Mefista w Fauście, Salieriego podczas prapremiery Mozarta i Salieriego Rimskiego-Korsakowa (1898) i inne. W latach 1899–1914 był czołowym solistą Teatru Wielkiego w Moskwie, a w 1901 debiutem w La Scali w Mediolanie w głównej roli w Mefistofelesie Boita pod batutą A. Toscaniniego rozpoczął wielką międzynarodową karierę. W latach 1905–37 w niemal każdym sezonie gościł na scenie opery w Monte Carlo, zadebiutował rolą Filipa II w Don Carlosie Verdiego, w 1910 śpiewał tytułową partię podczas prapremiery Don Kichota Masseneta, skomponowanego z myślą o Szalapinie jako idealnym odtwórcy. W 1907 wystąpił po raz pierwszy w Metropolitan Opera House (Mefistofeles w operze Boita), następnie kreował tam role Don Basilia w Cyruliku sewilskim Rossiniego, Mefista w Fauście Gounoda i Leporella w Don Giovannim Mozarta. Nie wzbudził jednak entuzjazmu publiczności, przyzwyczajonej do pełnego elegancji stylu aktorstwa i muzycznej interpretacji braci Reszke, toteż dopiero w 1921 ponownie pojawił się na tej scenie. Brał także udział w sezonach rosyjskiego S. Diagilewa w Paryżu (1908–10, 1913) i Londynie (Drury Lane, 1913–14), podczas których wykonał m.in. główne role w pierwszych poza Rosją wystawieniach Borysa Godunowa i Chowańszczyzny Musorgskiego, Pskowianki Rimskiego-Korsakowa i Rusałki oraz dał wiele recitali, wykonując tradycyjne i ludowe pieśni rosyjskie. W 1914 podjął występy na scenach rosyjskiej w licznych koncertach dobroczynnych. Po rewolucji objął w 1918 artystyczną dyrekcję Teatru Maryjskiego i został jako pierwszy uhonorowany tytułem Ludowego Artysty ZSRR. W 1922 wyjechał z kraju na stałe; w latach 1921–29 śpiewał w Metropolitan Opera House, triumfując w roli Borysa Godunowa, podpisał także kontrakt na 25 przedstawień w Civic Opera w Chicago. W 1935 odbył podróż dookoła świata, śpiewając m.in. w Chinach i Japonii. Wielokrotnie gościł w Warszawie: w filharmonii (1910, 1914, 1928-29, 1936) i Teatrze Wielkim (1930, 1936).
Szalapin uważany jest powszechnie za najsławniejszy bas pierwszej połowy XX w. Jego głos nie miał szczególnej siły ani blasku, odznaczał się natomiast wyjątkowo rozległą skalą, co pozwalało artyście śpiewać zarówno niskie partie basowe (Orowist w Normie Belliniego), jak i niektóre barytonowe (tytułowa w Eugeniuszu Onieginie, Demon w operze An. Rubinsteina czy Tonio w Pajacach Leoncavalla), charakteryzował się ogromnym bogactwem barw i odcieni. Przede wszystkim jednak był Szalapin artystą o niezwykle sugestywnej osobowości i genialnym wręcz talencie aktorskim, a nadto mistrzem charakteryzacji. Obok roli Borysa Godunowa, w której stał się niedościgłym wzorem dla następców, do najświetniejszych jego kreacji należały role Mefista, Don Basilia, Iwana Groźnego w Pskowiance, Bertrama w Robercie Diable Meyerbeera oraz Holofernesa w Judycie Sierowa. Wiele rosyjkich oper dzięki niemu właśnie zyskało powodzenie i rozgłos w krajach zachodnich. Swoje życiowe doświadczenia opisał w autobiografii, powstałej przy współpracy z M. Gorkim, z którym się przyjaźnił. Szalapin pozostawił blisko 200 nagrań płytowych, realizowanych od 1901 (Gramophon & Typewriter, His Master’s Voice), w tym liczne fragmenty Borysa Godunowa, utrwalone w latach 1929–31 podczas przedstawień w Covent Garden Theatre. Wystąpił w rolach tytułowych w filmach: Car Iwan Wasilewicz Groźny (reż. A. Iwanow-Gaj, 1915) i Don Quichotte (reż. G. Pabst, muz. M. Ravel i J. Ibert, 1933).
Literatura: F. Szalapin Stranicy iz mojej żyzni, z M. Gorkim, „Letopis”’ 1917 nr 1–12 (fragm.), przedruk Leningrad 1926, wyd. w jęz. angielskim pt. Pages from My Life, Nowy Jork i Londyn 1927, wyd. w jęz. niemieckim pt. Mein Werden, Berlin 1928, pt. Meine Jugend, Zurych 1949, pt. Lied meiner Jugend, Berlin 1958; F. Szalapin Maska i dusza, moi sorok let na tieatrach, z M. Gorkim, Paryż 1932, wyd. francuskie pt. Ma vie, Paryż 1932, wyd. w jęz. angielskim pt. Man and Mask. Forty Years in the Life of a Singer, Londyn i Nowy Jork 1932, wyd. niemieckie pt. Ohne Maske, Berlin 1933, wyd. włoskie pt. Pei sentieri della vita, Mediolan 1933, wyd. rosyjskie Moskwa 1990, wyd. polskie pt. Maska i dusza, tłum. G. Wiśniewski, Warszawa 1997; Fiodor Iwanowicz Szalapin, 2 t., red. E.A. Groszewa, Moskwa 1957–58 (zawiera pełną wersję Stranicy iz mojej żyzni, fragm. Maski i duszy, wspomnienia, artykuły i korespondencję Szalapina), wyd. poszerzone, 3 t., 1976–79, wyd. w jęz. angielskim (fragm.) Chaliapin. An Autobiography as Told to M. Gorky. With Supplementary Correspondence and Notes, Londyn i Nowy Jork 1968, wyd. polskie pełnej wersji Stranicy… pt. Wspomnienia z mojego życia, tłum. L. Rakowska, Kraków 1961, 3. wyd. 1986; W. Stasow Statji o Szalapinie, Moskwa 1952; L. Nikulin Fiodor Szalapin. Oczerk żyzni i tworczestwa, Moskwa 1954; J. Feschotte Ce géant, F. Chaliapine, Paryż 1968; W. Drankow Priroda tałanta Szalapina, Leningrad 1973; V. Borovsky Chaliapin. A Critical Biography, Nowy Jork 1988 (zawiera dyskografię).
