Salieri, Antonio

Salieri Antonio, *18 VIII 1750 Legnago (k. Wenecji), †7 V 1825 Wiedeń, włoski kompozytor. Gry na skrzypcach uczył go brat, Francesco Salieri, a na klawesynie i organach G. Simoni. Po śmierci rodziców, ok. 1765 Salieri przeniósł się do Wenecji, gdzie kontynuował naukę pod kier. F. Paciniego (śpiew) i G.B. Pescettiego (kompozycja). W 1766 zabrał go do Wiednia przebywający w Wenecji kompozytor dworu cesarskiego F.L. Gassmann i zapewnił mu dalszą edukację muzyczną. W 1769 Salieri napisał swoją pierwszą operę, Le donne letterate. W krótkim czasie zyskał poparcie wpływowego już wówczas P. Metastasia, a rozgłos przyniosła mu wystawiona w VI 1771 w Wiedniu opera Armida, nawiązująca do założeń reformy dramatycznej Glucka. Jako następca Gassmanna Salieri został w 1774 dworskim Kammerkomponist, a także kapelmistrzem opery włoskiej. Poparcie cesarza Józefa II było mu pomocne również we Włoszech i Francji. Na uroczyste otwarcie w 1778 La Scali w Mediolanie (ówcześnie pod panowaniem Austrii) napisał operę seria L’Europa riconosciuta, a w 1781 na zamówienie cesarza singspiel Der Rauchfangkehrer dla Burgtheater w Wiedniu. W 1782 Gluck przekazał Salieriemu zamówienie Opery w Paryżu na tragedię liryczną; Salieri napisał wówczas Danaidy (Les Danaïdes), wystawione z sukcesem w 1784, i otrzymał zamówienia na dwie następne francuskie opery, z których druga, Tarare do libretta P.A. de Beaumarchais, przyniosła mu wielki triumf.

W 1783 na dworze wiedeńskim zaangażowana została włoska trupa operowa, co podniosło rangę opery buffa. Salieri wystawił z tym zespołem w Burgtheater własną operę La scuola de’ gelosi, a następnie jako dyrygent brał udział w premierach oper m.in. G. Paisiella, V. Martína y Soler i W.A. Mozarta. Współpracował z L. Da Pontem oraz z G.B. Castim; w 1788 Józef II zamówił u niego włoską wersję Tarare do libretta L. Da Pontego, a opera wystawiona w 1788 pt. Axur, re d’Ormus uświetniła zaślubiny arcyksięcia Franciszka z księżną Elżbietą Wirtemberską. W tym samym roku Salieri objął funkcję kapelmistrza na dworze cesarskim, którą pełnił do emerytury (1824). Po śmierci Józefa II (1790) został zdymisjonowany ze stanowiska w teatrze dworskim, natomiast nadzorował rekrutację instrumentalistów, śpiewaków, a nawet budowniczych organów. Zajmował się gromadzeniem instrumentów oraz muzycznym archiwum dworskim, a przede wszystkim był odpowiedzialny za planowanie muzycznej oprawy wydarzeń, związanych m.in. z kongresem wiedeńskim (faworyzował utwory religijne J.G. Albrechtsbergera, J. i M. Haydnów, G. Reuttera młodszego, J. Eyblera, L. Hofmanna i W.A. Mozarta). Jako prezydent Tonkünstler-Sozietät organizował i prowadził koncerty na cele charytatywne. Spośród wszystkich późnych oper (trzech do librett G. De Gamerry i trzech C.P. Defranceschiego) największy sukces przyniosła mu Palmira, regina di Persia, a także (wznawiany obecnie) Falstaff. Ostatni ukończony utwór sceniczny Salieriego – singspiel Die Neger, wystawiony w 1804 – nie wzbudził już większego zainteresowania.

Salieri wiele czasu poświęcał pracy pedagogicznej, szczególnie po 1804. Specjalizował się w kształceniu sopranów koloraturowych, uczył m.in. Catharinę Cavalieri i córki Gassmanna: Therese Rosenbaum i Marię Annę Fux. Do grona jego uczniów w zakresie kompozycji należeli m.in. L. van Beethoven, F. Schubert, J.N. Hummel, I. Moscheles, G. Meyerbeer, C. Czerny oraz F. Liszt. Salieri był jednym z założycieli Musikakademie (1817) oraz Gesellschaft für Musikfreunde w Wiedniu. W uznaniu zasług odznaczony został w 1815 orderem Legii Honorowej oraz w 1816 Złotym Medalem, przyznanym w 50. rocznicę jego przyjazdu do Wiednia.

Zarówno upodobania, jak i zajmowane stanowiska predestynowały Salieriego do komponowania oper, czym zajmował się ponad 30 lat. W miarę jednak zmniejszania się zainteresowania tym gatunkiem wzrastała jego aktywność w dziedzinie muzyki religijnej. Salieri pisał opery należące do niemal wszystkich uprawianych wówczas gatunków scenicznych. Są wśród nich zarówno różne odmiany oper komicznych (włoska opera buffa z elementami commedia dell’arte, określana też mianem commedia per musica, intermezzo, żartobliwe 1-aktowe divertimento teatrale, azione pastorale o tematyce arkadyjskiej oraz niemiecki singspiel), jak i opery poważne (włoska dramma per musica, francuska tragédie lyrique). Podobnie jak Mozart w Don Giovannim Salieri z upodobaniem tworzył opery semiseria, określane mianem dramma giocoso (np. La cifra), dramma tragicomico (Axur) lub dramma eroicomico (Palmira), w których obok postaci typowych dla opery buffa występowały postacie seria o pogłębionej charakterystyce psychologicznej (np. Eurillo w La cifra).

Salieri miał gruntowną wiedzę i wyczucie możliwości muzycznych i teatralnych konwencji w ramach poszczególnych gatunków scenicznych. We wczesnych operach kontynuował styl Gassmanna, tworząc lekkie komedie ze zręcznie zarysowanymi postaciami, obfitujące w komiczne sytuacje sceniczne. Przejawiał zamiłowanie do wirtuozowskich arii, szczególnie sopranowych z koloraturą i elementami koncertującymi, jak np. w arii Calloandry Vi sono sposa e amante z La fiera di Venezia (solowe partie fletu, oboju i fagotu). W młodości Salieri był twórcą chłonnym i otwartym na nowoczesne koncepcje opery, chętnie rozwijającym wzory najwybitniejszych twórców, z którymi miał okazję się zetknąć. Szybko zyskał sobie opinię głównego kontynuatora reform Glucka. W swoich dziełach poważnych, a szczególnie w Armidzie, L’Europa riconosciuta oraz w tragediach lirycznych, doceniał walory chóru, któremu powierzał aktywną rolę w dramaturgii dzieła, przykładał wagę do nienagannej deklamacji muzycznej tekstu, dążył do zintegrowania wyrazowego i tematycznego uwertury z całością dzieła oraz do wykorzystania walorów kolorystycznych instrumentów (powierzał partie solowe wiolonczelom, fagotom, klarnetom, a nawet rożkowi angielskiemu). Napięcie emocjonalne postaci podkreślał poprzez wybujały typ linii melodycznej w recytatywach accompagnato, a także w świetnie skonstruowanych duetach miłosnych (np. Hypermnestry i Lusceusa w Les Danaïdes), nie rezygnował jednak z brawurowych arii, szczególnie wówczas, gdy miał do dyspozycji wybitnych śpiewaków. Często też wzorem Glucka stosował płynne przejścia między recytatywem accompagnato, arioso, arią, partiami zespołowymi i chórem. Nowszą tendencją było także dążenie do uwypuklania elementów charakterystycznych, umownie egzotycznych (Tarare), nastroju grozy i horroru (Les Danaïdes) przy użyciu środków wokalnych, ale także harmonicznych (ciąg akordów zmniejszonych), kolorystycznych (np. barwa instr. puzonów) i artykulacyjnych (np. uporczywe tremolo instrumentów smyczkowych). W latach 80. w operach Salieriego dostrzec można wyraźne analogie z operami Mozarta, wynikające z wzajemnych wpływów oraz ze współpracy z tymi samymi śpiewakami i librecistami, przede wszystkim z L. Da Pontem.

Spośród licznych dzieł religijnych Salierigo większość powstała jako utwory okolicznościowe dla dworu Habsburgów. Zgodnie z encykliką Annus qui papieża Benedykta XIV z 1749 kompozytor przestrzegał nakazu zrozumiałości tekstu. Wystrzegał się wirtuozerii i wpływów operowych, ale także kunsztownej polifonii, przyznawał natomiast ważną rolę chórowi, dbał o nienaganną deklamację i dramatyczny wyraz, rozwijał też środki symfoniczne. W grupie utworów instrumentalnych, skomponowanych w większości we wczesnym okresie twórczości, wyróżniają się koncerty (najbardziej znany jest Koncert potrójny D-dur oraz wariacje orkiestrowe na temat La follia di Spagna).

Za życia Salieri cieszył się niezmiennie uznaniem i szacunkiem zarówno mocodawców, jak i słuchaczy i uczniów, a jego opery wystawiane były na wielu europejskich scenach. Po śmierci kompozytora zniknęły jednak niemal zupełnie z repertuaru, postrzegane jako przestarzałe stylistycznie. Rozpowszechniana w XIX w. pogłoska, jakoby Salieri kierowany zawiścią przyczynił się do przedwczesnej śmierci Mozarta, nigdy nie została udowodniona (mimo iż Salieri, doznawszy w ostatnich latach życia załamania nerwowego, sam stał się źródłem owej pogłoski, świadkiem jego wyznań był A. Schindler), przesłoniła jednak niewątpliwe zasługi kompozytora dla austriackiej, włoskiej i francuskiej kultury muzycznej, zaś w romantycznej literaturze przewinął się związany z nią motyw zemsty (A. Puszkin Mozart i Salieri), podjęty później w operze N. Rimskiego-Korsakowa. Do tego problemu powrócił P. Shaffer w sztuce teatralnej Amadeus (1979), zekranizowanej w 1984 przez M. Formana. Autorzy obu dzieł, stawiając pytanie o istotę geniuszu muzycznego, wnikliwiej niż Puszkin penetrują psychologiczną sferę stosunków Mozart-Salieri, w wielu jednak momentach historyczne fakty zastępują fikcją. Popularność sztuki i filmu przyczyniły się z kolei do renesansu zainteresowania postacią i twórczością Salieriego (inscenizacje, publikacje utworów, nagrania płytowe, monografie).

Literatura:

J.S. Hettrick A Thematic Catalogue of Sacred Works by A. Salieri. An Uncatalogued Holograph of the Composer…, „Fontes Artis Musicae” XXXIII, 1986; E. Biggi Parodi Catalogo tematico delle composizioni teatrali di Antonio Salieri : gli autografi, Lukka 2005; F. Passadore, F. Rossi, D. Prefumo Catalogo tematico delle composizioni strumentali di Antonio Salieri, Lucca 2022;

I.F.E. von Mosel Über das Leben und die Werke des A. Salieri, Wiedeń 1827; przedr. Bad Honnef 1999; A. von Hermann A. Salieri. Eine Studie zur Geschichte seines künstlerischen Wirkens, Wiedeń 1897, przedr. Londyn 2022; G. Magnani A. Salieri. Musicista legnaghese, Legnago 1934; A. Della Corte Un italiano all’estero. A. Salieri, Turyn 1937; M. J. E. Brown Schubert and Salieri, „Monthly Musical Record” LXXXVIII, 1958; A. Bonaccorsi A. Salieri e il suo Falstaff, w: Volti musicali di Falstaff, „Chigiana” XVIII, 1961; A. Braga Antonio Salieri tra mito e storia, Bolonia 1963; R. Angermüller A. Salieri und seine „Scuola di Canto”, w: Beethoven-Studien, red. E. Schenk, Wiedeń 1970; R. Angermüller A. Salieri. Sein Leben und seine weltlichen Werke unter besonderer Berücksichtigung seiner großen Opern, Monachium 1971; R. Angermüller Antonio Salieri, t. 3 Dokumente, Monachium 1972; R. Angermüller Antonio Salieri, t. 2.1 Vita und weltliche Werke, Monachium 1974; R. Angermüller Antonio. Salieri. Fatti e documenti, Legnago 1985; P. G. De Guidi A. Salieri, Legnago 1985; E. E. Swenson Antonio Salieri : a documentary biography, Ann Arbor (Michigen) 1985; A. Wheelock Thayer Salieri, rival of Mozart, Kansas City 1989; V. Braunbehrens Salieri. Ein Musiker im Schatten Mozarts, Monachium 1989, wyd. w języku angielskim Maligned Master. The Real Story of A. Salieri, Nowy Jork 1992, wyd. w języku francuskim pt. Salieri, dans l’ombre de Mozart, Paryż 1990; L. Kantner A. Salieri rivale o modello di Mozart?, w: Mozart e i musicisti italiani del suo tempo, materiały z międzynarodowej konferencji w Rzymie 1991, red. A. Bini, Lukka 1994; V. Della Croce, F. Blanchetti Il caso Salieri, Turyn 1994; Da Beaumarchais a Da Ponte, materiały z konferencji w Weronie 1994, red. R. Angermüller i E. Biggi Parodi, Turyn 1996; J. A. Rice A. Salieri and Viennese Opera, Chicago 1998; Antonio Salieri (1750-1825) e il teatro musicale a Vienna : convenzioni, innovazioni, contaminazioni stilistiche a cura di Rudolph Angerműller e Elena Biggi Parodi, księga kongresu w Legnano 2000, Lukka 2012; Antonio Salieri. Dokumente seines Lebens unter Berücksichtigung von Musik, Literatur, Bildender Kunst, Architektur, Religion, Philosophie, Erziehung, Geschichte, Wissenschaft, Technik, Wirtschaft und täglichem Leben seiner Zeit, t 1. 1670 – 1786, t. 2 1787–1807, t. 3 1808-2000, red. K. H. Bock, Bad Honnef  2000; H. Lachmayer, Th. Haigermoser, R. Eisendle Salieri su la tracce di Mozart, katalog wystawy z okazji ponownego otwarcia mediolańskiej La Scali 7.10.2004, Kassel 2005; L. P. Giacomelli Antonio Salieri : una vita all’ombra dei pioppi, Verona 2008; R. Ronge Beethovens Lehrzeit : Kompositionsstudien bei Joseph Haydn, Johann Georg Albrechtsberger und Antonio Salieri, Bonn 2011, Monachium 2014; M. Lorenz Antonio Salieri’s Early Years in Vienna, blog internetowy 2013; M. Vignal Antonio Salieri, Paryż 2014; T. J. Herrmann Antonio Salieri und seine deutschsprachigen Werke für das Musiktheater, Lipsk 2015; E. Hilscher Antonio Salieri und die Feste des Wiener Kongresses, „Römische Historische Mitteilungen“ LVIII (2016) s. 267–278; Antonio Salieri: la carriera di un musicista fra storia e leggenda, red. F. Passadore, Lucca 2017; T. J. Herrmann Antonio Salieri – eine Biografie, Heidelberg, Halle 2019.