Ruffo, Vincenzo

Ruffo Vincenzo, *1508 (?) Werona, †9 II 1587 Sacile (k. Pordenone), włoski kompozytor. Między 1520 a 1534 uczęszczał do szkoły dla ministrantów i kleryków przy katedrze w Weronie, zrezygnował jednak z wyższych święceń i ok. 1535 ożenił się. Między 1538 a 1541 przeniósł się do Mediolanu na dwór gubernatora, markiza Alfonsa d’Avalos, gdzie przebywał do 1542. W tym roku ukazała się jego księga 1 motetów i (w druku zbiorowym) msza 5-głosowa, a w X został maestro di cappella katedry w Savonie. W latach 1545–47 działał w Genui, w 1547 wrócił do Werony i tu od 1551 lub 1552 kierował zespołem przy Accademia Filarmonica, a w latach 1554–63 także zespołem katedralnym. W latach 1563–72 był maestro di cappella katedry w Mediolanie, gdzie nawiązał bliski kontakt z arcybiskupem Karolem Boromeuszem, aktywnym przy reformie muzyki religijnej. W latach 1515–71 działał przy katedrze w Pistoi, w latach 1578–80 przebywał w Weronie, a ostatnie lata życia spędził w Sacile. Do uczniów Ruffego w Weronie należał m.in. G.-M. Asola i M.-A. Ingegneri.

Obfita, obejmująca ok. 200 madrygałów, ponad 120 motetów, 19 mszy oraz wiele innych utworów religijnych i instrumentalnych, twórczość Ruffa dzieli się na wyraźnie zróżnicowane grupy należące do dwóch okresów, między którymi cezurę stanowi zetknięcie się kompozytora ze arcybiskupem Karolem Boromeuszem. W pierwszej mieszczą się msze typu missa parodia, o rozbudowanej formie i polifonii, motety z 1542 i 1555, niektóre oparte na chorałowych cantus firmus, niemal wszystkie utwory świeckie i zbiór instrumentalny o eksperymentalnym charakterze, zawierający tańce, utwory oparte na madrygałach i chansons oraz opatrzone tytułami programowymi. W motetach z tego okresu przeważa imitacja bardzo swobodna, ale głosy są prowadzone samodzielnie, choć w 6-głosowych występują odcinki zbliżone do faktury akordowej. Kontrasty między taką fakturą a swobodną imitacją, i równocześnie między wolniejszym a szybszym ruchem są charakterystyczne dla madrygałów Ruffa (większość należy do typu „a note nere”). Zarówno w motetach, jak w madrygałach Ruffo od pierwszych ksiąg podkreślał i ilustrował znaczenie słów, wprowadzając w tym celu m.in. dysonanse i realną chromatykę, które przewyższają śmiałością wczesne madrygały Cipriana de Rore. W motetach wprowadzał pod wpływem madrygału powtórzenia ostatniego odcinka, w innych częsty jest układ repryzowy ABCB. W utworach świeckich prócz wierszy madrygałowych opracowywał chętnie sonety i canzony (dłuższe cykle), sięgał przy tym po poezję F. Petrarki, L. Ariosta, Cassoli, J. Sannazzara i mniej znanych twórców. W drugim okresie nastąpiło wyraźne uproszczenie faktury. W psalmach, responsoriach, magnifikatach stosował Ruffo struktury falsobordone; w mszach zrezygnował z typu parodia, zmniejszył ich rozmiary, wyraźnie ograniczając polifonię na rzecz faktury akordowej, umożliwiającej rozumienie tekstu. Zubożenie faktury rekompensował częstymi zmianami obsady, czasem wręcz co słowo alternując różne 2-głosy z 3- i 4-głosem. Wydaje się, że gorliwe i konsekwentne preferowanie skromnej muzycznej oprawy tekstów przypłacił Ruffo stratą prestiżu, co spowodowało jego stopniowe przechodzenie od mediolańskiej katedry do prowincjonalnego miasteczka.

Literatura: L. Torri Vincenzo Ruffo, madrigalista e compositore di musica sacra del secolo XVI, „Rivista Musicale Italiana” III, 1896; A. Chiapelli Il Maestro Vincenzo Ruffo a Pistoia, „Bulletino storico poistoiese” I, 1899; G. Vale Gli ultimi anni di Vincenzo Ruffo, „Note d’Archivio per la storia musicale” I, 1924; A. Einstein Vincenzo Ruffo’s „Opera nova di musica”, „Journal of the American Musicological Society” III, 1950; W. Wtorczyk Die Madrigale Vincenzo Ruffos, dysertacja, Freie Universität Berlin, 1955; L. Lockwood Vincenzo Ruffo and Musical Reform after the Council of Trent, „The Musical Quarterly” XLII, 1957; L. Lookwood The Counter-Reformation and the Sacred Music of Vincenzo Ruffo, dysertacja, Princeton University, 1960; A. Schmitz Bemerkungen zu Vincenzo Ruffos Passionskompositionen, w: Miscelánea en homenaje a monseñor Higinio Anglés, red. M. Querol, t. 2, Barcelona 1961, przedr. w: A. Schmitz. Ausgewählte Aufsätze zur geistlichen Musik, red. M. i H.J. Marx, Paderborn 1996; J. Haar A Gift of Madrigals to Cosimo I: the MS Florence Biblioteca Nazionale Centrale Magliabecchi XIX 130, „Rivista Italiana di Musicologia” I, 1966; L. Lockwood The Counter-Reformation and the Masses of Vincenzo Ruffo, Wenecja 1970; E. Paganuzzi Documenti veronesi su musicisti del XVI e XVII secolo, w: Scritti in onore di Mons. Giuseppe Turrini, Werona 1973; F.E. Scogna La musica nel Duomo di Savona dal XVI al XVIII secolo, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XVI, 1981; M. Tarrini i M. Scarrone Un manoscritto musicale del XVI secolo e due documenti su Vincenzo Ruffo conservati nell’Archivio Vescovile di Savona, „Liguria” XLIX, 1982; M. Tarrini i M. Scarrone Un manoscritto del XVI secolo con musiche polifoniche di Vincenzo Ruffo e Andrea Festa conservato nella biblioteca Ariostea di Ferrara (M.107.3), „Bollettino di notizie e ricerche da archivi e biblioteche” VI, 1983; M. Tarrini Contributo alla biografia di Vincenzo Ruffo. L’attività a Savona e a Genova (1542–46, 1562), „Note d’archivio per la storia musicale”, n. seria IV, 1986; D. Kämper Vincenzo Ruffos Capricci und die Vorgeschichte des musikalischen Kunstbuchs, w: Zeichen und Struktur in der Musik der Renaissance, red. K. Hortschansky, Kassel 1989; C.S. Getz Music and Patronage in Milan, 1535-1550, and Vincenzo Ruffo’s First Motet Book, dysertacja, University of North Texas, 1991; T. Carter Music at the Duomo in Pistoia: Three New Documents from the Cinquecento, w: Musica Franca. Essays in Honor of Frank A. D’Accone, red. I. Alm i in., Stuyvesant 1996; G. Stanny I Księga madrygałów 4-głosowych Vincenzo Ruffego, praca magisterska, Uniwersytet Jagielloński 1997 (zawiera transkr. wyd. 1556 A. Gardane); I. Fenlon, Music and civic piety in counter-reformation Milan, w: Music and culture in late Renaissance Italy, Oxford 2002; Msze Maryjne z druku Scotta w rękopisie Kk I.1: Ruffo, Jachet, Morales i anonimowe, wyd. M. Solarz, Kraków 2015; V. Morucci Music, patronage and reform in 16th-century Italy: new light on Cardinal Carlo Borromeo, „Early Music” XLVII, 2019.