Ruffo Vincenzo, *1508 (?) Werona, †9 II 1587 Sacile (k. Pordenone), włoski kompozytor. Między 1520 a 1534 uczęszczał do szkoły dla ministrantów i kleryków przy katedrze w Weronie, zrezygnował jednak z wyższych święceń i ok. 1535 ożenił się. Między 1538 a 1541 przeniósł się do Mediolanu na dwór gubernatora, markiza Alfonsa d’Avalos, gdzie przebywał do 1542. W tym roku ukazała się jego księga 1 motetów i (w druku zbiorowym) msza 5-głosowa, a w X został maestro di cappella katedry w Savonie. W latach 1545–47 działał w Genui, w 1547 wrócił do Werony i tu od 1551 lub 1552 kierował zespołem przy Accademia Filarmonica, a w latach 1554–63 także zespołem katedralnym. W latach 1563–72 był maestro di cappella katedry w Mediolanie, gdzie nawiązał bliski kontakt z arcybiskupem Karolem Boromeuszem, aktywnym przy reformie muzyki religijnej. W latach 1515–71 działał przy katedrze w Pistoi, w latach 1578–80 przebywał w Weronie, a ostatnie lata życia spędził w Sacile. Do uczniów Ruffego w Weronie należał m.in. G.-M. Asola i M.-A. Ingegneri.
Obfita, obejmująca ok. 200 madrygałów, ponad 120 motetów, 19 mszy oraz wiele innych utworów religijnych i instrumentalnych, twórczość Ruffa dzieli się na wyraźnie zróżnicowane grupy należące do dwóch okresów, między którymi cezurę stanowi zetknięcie się kompozytora ze arcybiskupem Karolem Boromeuszem. W pierwszej mieszczą się msze typu missa parodia, o rozbudowanej formie i polifonii, motety z 1542 i 1555, niektóre oparte na chorałowych cantus firmus, niemal wszystkie utwory świeckie i zbiór instrumentalny o eksperymentalnym charakterze, zawierający tańce, utwory oparte na madrygałach i chansons oraz opatrzone tytułami programowymi. W motetach z tego okresu przeważa imitacja bardzo swobodna, ale głosy są prowadzone samodzielnie, choć w 6-głosowych występują odcinki zbliżone do faktury akordowej. Kontrasty między taką fakturą a swobodną imitacją, i równocześnie między wolniejszym a szybszym ruchem są charakterystyczne dla madrygałów Ruffa (większość należy do typu „a note nere”). Zarówno w motetach, jak w madrygałach Ruffo od pierwszych ksiąg podkreślał i ilustrował znaczenie słów, wprowadzając w tym celu m.in. dysonanse i realną chromatykę, które przewyższają śmiałością wczesne madrygały Cipriana de Rore. W motetach wprowadzał pod wpływem madrygału powtórzenia ostatniego odcinka, w innych częsty jest układ repryzowy ABCB. W utworach świeckich prócz wierszy madrygałowych opracowywał chętnie sonety i canzony (dłuższe cykle), sięgał przy tym po poezję F. Petrarki, L. Ariosta, Cassoli, J. Sannazzara i mniej znanych twórców. W drugim okresie nastąpiło wyraźne uproszczenie faktury. W psalmach, responsoriach, magnifikatach stosował Ruffo struktury falsobordone; w mszach zrezygnował z typu parodia, zmniejszył ich rozmiary, wyraźnie ograniczając polifonię na rzecz faktury akordowej, umożliwiającej rozumienie tekstu. Zubożenie faktury rekompensował częstymi zmianami obsady, czasem wręcz co słowo alternując różne 2-głosy z 3- i 4-głosem. Wydaje się, że gorliwe i konsekwentne preferowanie skromnej muzycznej oprawy tekstów przypłacił Ruffo stratą prestiżu, co spowodowało jego stopniowe przechodzenie od mediolańskiej katedry do prowincjonalnego miasteczka.
Literatura: L. Torri Vincenzo Ruffo, madrigalista e compositore di musica sacra del secolo XVI, „Rivista Musicale Italiana” III, 1896; A. Chiapelli Il Maestro Vincenzo Ruffo a Pistoia, „Bulletino storico poistoiese” I, 1899; G. Vale Gli ultimi anni di Vincenzo Ruffo, „Note d’Archivio per la storia musicale” I, 1924; A. Einstein Vincenzo Ruffo’s „Opera nova di musica”, „Journal of the American Musicological Society” III, 1950; W. Wtorczyk Die Madrigale Vincenzo Ruffos, dysertacja, Freie Universität Berlin, 1955; L. Lockwood Vincenzo Ruffo and Musical Reform after the Council of Trent, „The Musical Quarterly” XLII, 1957; L. Lookwood The Counter-Reformation and the Sacred Music of Vincenzo Ruffo, dysertacja, Princeton University, 1960; A. Schmitz Bemerkungen zu Vincenzo Ruffos Passionskompositionen, w: Miscelánea en homenaje a monseñor Higinio Anglés, red. M. Querol, t. 2, Barcelona 1961, przedr. w: A. Schmitz. Ausgewählte Aufsätze zur geistlichen Musik, red. M. i H.J. Marx, Paderborn 1996; J. Haar A Gift of Madrigals to Cosimo I: the MS Florence Biblioteca Nazionale Centrale Magliabecchi XIX 130, „Rivista Italiana di Musicologia” I, 1966; L. Lockwood The Counter-Reformation and the Masses of Vincenzo Ruffo, Wenecja 1970; E. Paganuzzi Documenti veronesi su musicisti del XVI e XVII secolo, w: Scritti in onore di Mons. Giuseppe Turrini, Werona 1973; F.E. Scogna La musica nel Duomo di Savona dal XVI al XVIII secolo, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XVI, 1981; M. Tarrini i M. Scarrone Un manoscritto musicale del XVI secolo e due documenti su Vincenzo Ruffo conservati nell’Archivio Vescovile di Savona, „Liguria” XLIX, 1982; M. Tarrini i M. Scarrone Un manoscritto del XVI secolo con musiche polifoniche di Vincenzo Ruffo e Andrea Festa conservato nella biblioteca Ariostea di Ferrara (M.107.3), „Bollettino di notizie e ricerche da archivi e biblioteche” VI, 1983; M. Tarrini Contributo alla biografia di Vincenzo Ruffo. L’attività a Savona e a Genova (1542–46, 1562), „Note d’archivio per la storia musicale”, n. seria IV, 1986; D. Kämper Vincenzo Ruffos Capricci und die Vorgeschichte des musikalischen Kunstbuchs, w: Zeichen und Struktur in der Musik der Renaissance, red. K. Hortschansky, Kassel 1989; C.S. Getz Music and Patronage in Milan, 1535-1550, and Vincenzo Ruffo’s First Motet Book, dysertacja, University of North Texas, 1991; T. Carter Music at the Duomo in Pistoia: Three New Documents from the Cinquecento, w: Musica Franca. Essays in Honor of Frank A. D’Accone, red. I. Alm i in., Stuyvesant 1996; G. Stanny I Księga madrygałów 4-głosowych Vincenzo Ruffego, praca magisterska, Uniwersytet Jagielloński 1997 (zawiera transkr. wyd. 1556 A. Gardane); I. Fenlon, Music and civic piety in counter-reformation Milan, w: Music and culture in late Renaissance Italy, Oxford 2002; Msze Maryjne z druku Scotta w rękopisie Kk I.1: Ruffo, Jachet, Morales i anonimowe, wyd. M. Solarz, Kraków 2015; V. Morucci Music, patronage and reform in 16th-century Italy: new light on Cardinal Carlo Borromeo, „Early Music” XLVII, 2019.
Kompozycje
Religijne:
Messe…, 4 cykle na 5 głosów, wyd. Wenecja 1557, 2. wyd. 1565, 3. wyd. 1567 (wyd. C. Merulo)
Missae quatuor, concinnatae ad ritum Concilii Mediolani… na 4 głosy, wyd. Mediolan 1570
Il quarto libro di messe (…) conforme al decreto del (…) Concilio di Trento…, 3 cykle i requiem na 6 głosów, wyd. Wenecja 1574
Messe (…) secondo la forma del Concilio Tridentino…, 4 cykle na 5 głosów, 2. wyd. Brescia 1580
Missae Boromeae…, 3 cykle na 5 głosów (w tym jeden z druku 2. wyd. 1580), wyd. Wenecja 1592
Magnificat… na 5 głosów, wyd. Wenecja 1559 (zag. Quintus)
Li Magnificat brevi (…) con tutti li otto falsi bordoni…, wyd. Wenecja 1578
I sacri et santi salmi (…) a Completa… na 4 głosy, wyd. Wenecja 1568
Salmi suavissimi…, 15 utworów na 5 głosów, wyd. Wenecja 1574, 2. wyd. 1579, 3. wyd. 1588
Li soavissimi responsorii della Settimana Santa… na 5 głosów, wyd. Mediolan 1586
pasje wg św. Mateusza i św. Jana na 5 głosów, rkp., Pistoia
35 motetów na 4–6 głosów, 2 pasje i lamentacje na 6 głosów zach. (na ogół niekompletnie) w rkp. i drukach zbiorowych
motety (wyjątkowo świeckie):
Il primo libro de motetti…, 35 utworów na 5 głosów, wyd. Mediolan 1542
Motetti…, 16 utworów na 6 głosów, wyd. Wenecja 1555
Sacrae modulationes vulgo motecta…, 2 ks., 33 utwory na 6 głosów, wyd. Brescia 1583 (ks. 2 zach. niekompletnie)
madrygały (niektóre religijne):
Li madrigali a quatro voce (…) Libro primo, 28 utworów, wyd. Wenecja 1545, pt. Il primo libro de madrigali (…) a quatro voci… 2. wyd. 1546, 3. wyd. poszerzone o 4 utwory 1552, 4. wyd. 1556, 5. wyd. 1556, 6. wyd. 1560; ks. 2, 30 utworów, 1555; ks. 3, 14 utworów 1–3- i 7-cz., wyd. 1560
Il primo libro de madrigali a cinque voci…, 31 utworów, wyd. Wenecja 1553, 2. wyd. 1555, 3. wyd. 1562; ks. 2, 15 utworów, wyd. 1553 (?), 2. wyd. poszerzone o 2 utwory 1557; ks. 3 pt. Li madrigali a cinque voci (…) Scielta seconda…, 11 utworów, wyd. 1554, pt. Il terzo libro de madrigali a cinque voci…, 2. wyd. poszerzone o 6 utworów 1555 (?), 3. wyd. Pesaro 1555; ks. 4 pt. Opera nuova di musica intitolata Armonia celeste (…) Libro quarto a cinque voci, 24 utwory, wyd. 1556, 2. wyd. 1558, 3. wyd. 1559, 4. wyd. 1563
Madrigali a sei (…) con la gionta de cinque Canzoni…, 13 utworów 1–9-częściowych na 3–8 głosów, wyd. Wenecja 1554
12 utworów na 4 głosy w: G. Scotto Libro terzo (…) a notte negre, wyd. Wenecja 1549
inne utwory na 3–5 głosów w drukach zbiorowych i w rkp.
Instrumentalne:
Capricci in musica…, 23 utwory na 3 głosy, wyd. Mediolan 1564
Edycje:
Missa a voce pari (z druku 1580), wyd. R. Snow, «Musica Liturgica» seria 1, I, 1958
V. Ruffo Seven Masses, wyd. L. Lockwood, cz. 1: 3 z druków 1542 i 1557, cz. 2: 4 z druków 1570, 1580 i 1574, «Recent Researches in the Music of the Renaissance» XXXII, 1979 i XXXIII, 1979
V. Ruffo Il primo libro di motetti a cinque voci (Milan, 1542) oraz Motetti a sei voci (Venice, 1555), wyd. R. Sherr, «Sixteenth-Century Motet» XIX, 1988 oraz XX, 1988
V. Ruffo Il primo libro de madrigali a cinque voci (Venice, 1553) oraz Madrigali a sei, a sette et a otto voce [sic!] (Venice, 1554), wyd. M.E. Buja, «Sixteenth-Century Madrigal», 1988 oraz XXVI, 1987
Capricci…, wyd. faks., Florencja 1979, wyd. D. Klöcker (7 utworów), «Frutti Musicali», Kassel 1992