Rimbaud, Jean Arthur

Rimbaud [ręb’o] Jean Nicolas Arthur, *20 X 1854 Charleville (Ardeny), †10 XI 1891 Marsylia, francuski poeta, podróżnik. Dzieciństwo Rimbauda upłynęło pod znakiem buntu wobec apodyktyczności matki i drobnomieszczańskiego środowiska, co przejawiło się w licznych ucieczkach z domu. Wiosną 1871 zaangażował się ideowo po stronie Komuny Paryskiej, choć jego bezpośredni udział w rewolcie nie jest potwierdzony; wcześnie objawiony talent poetycki zaowocował pierwszymi dojrzałymi wierszami (m.in. Paryska piosenka wojenna, Ręce Joanny Marii, Paryż się budzi). W tymże roku poznał P. Verlaine’a; związek z nim, pełen dramatycznych rozstań i powrotów oraz wspólnych podróży, m.in. do Brukseli i Londynu, zakończyło w VII 1873 postrzelenie Rimbauda przez Verlaine’a. W tym czasie powstał najsłynniejszy poemat prozą Rimbauda, Sezon w piekle, swoisty pamiętnik jego duchowych walk i porażek, namiętny atak na społeczeństwo europejskie, wyraz rozpaczy i wewnętrznego rozbicia. Po okresie intensywnych podróży (m.in. z Legią Cudzoziemską na Jawę) w 1880 Rimbaud wyjechał do Hararu (Etiopia); następne lata spędził, handlując kawą, kością słoniową, kadzidłem, piżmem, podejmując wyprawy w głąb Afryki; jego relacje z podróży afrykańskich były publikowane przez Société de Géographie w Paryżu oraz na łamach „Les Temps” i „Le Figaro”. W 1885 zaangażował się w nadzorowanie transportu broni dla króla Menelika, w 1888 założył własne przedsiębiorstwo handlowe. W 1891 ciężka choroba zmusiła go do powrotu do Marsylii. Zmarł w wieku 37 lat.

Zadziwiająco wczesna dojrzałość poetycka Rimbauda i jego wczesne zamilknięcie (ok. 1875) przyczyniły się do powstania legendy o 17-letnim geniuszu, który zrywając z estetyką parnasistów, otworzył nową epokę poezji francuskiej. Swój manifest poetycki zawarł w dwóch listach z 1871: do G. Izambarda i P. Demeny’ego (ten drugi wydaje się niemal adresowany do surrealistów); jest w nich mowa o nowej koncepcji uprawiania poezji, polegającej na przekraczaniu ograniczeń własnej osobowości, o postulacie oczyszczenia percepcji i świadomości z wszelkich konwencji, o wymogu pełnej znajomości samego siebie. Poezja ma być rodzajem poznania, z jednej strony bliskim poznaniu mistycznemu (dalekim wszak od chrześcijaństwa), z drugiej — odkrywającym nowe obszary poprzez „rozprzężenie wszelkich zmysłów”, halucynacje i odurzenie narkotyczne. Formuła „ja to ktoś inny” może być zatem rozumiana jako wyraz pełnego wyzwolenia się od siebie oraz zatopienia w świadomości uniwersalnej. Poeta winien stać się jasnowidzem, wizjonerem (Voyant), który służy ludzkości na drodze „pomnożenia postępu”, oraz „najwspanialszym Uczonym! — Ponieważ dociera do nieznanego!”

Styl poetycki Rimbauda odznacza się niespotykaną dotąd dynamiką, „niepowstrzymanym pędem gigantycznych obrazów” (J. Iwaszkiewicz) — jak w słynnym wierszu Statek pijany, odrzuceniem rymu klasycznego na rzecz rymu dźwiękowego, inspirowanego poezją ludową. Nowatorstwo jego poezji tkwi w świadomym braku koherencji obrazów, w licznych załamaniach konstrukcji, niespodziewanych związkach słów, zbitkach współbrzmień i zaskakujących metaforach. Język Rimbauda, często brutalny i wyzywający, asymiluje z jednej strony elementy mowy pospolitej, czy słownictwo związane z nowoczesną cywilizacją techniczną, z drugiej latynizmy — pozostałość okresu wierszy łacińskich ogłaszanych w szkolnym Monitorze. Zakres form poetyckich stosowanych przez Rimbauda rozciąga się od sonetu po wiersz wolny i biały oraz prozę. Zbiorem niewielkich utworów prozą są Iluminacje, w których poeta prowadzi swobodną grę skojarzeń i znaczeń, nasycając je obrazami i wizjami o często uznawanej za nieprzekładalną halucynacyjnej atmosferze. Ich lektura w 1886 była dla P. Claudela rewelacją, której zawdzięczał swe nawrócenie, widząc w Rimbaudzie „mistyka w stanie dzikim”. Rimbaud wywarł jednak wpływ przede wszystkim na generację dadaistów, surrealistów, kubistów, wyprzedził G. Apollinaire’a, L. Aragona, a według E. Pounda miał znaczenie także dla rozwoju poezji anglojęzycznej. W Polsce pod wpływem Rimbauda znaleźli się m.in. J. Iwaszkiewicz, J. Tuwim, W. Broniewski, A. Ważyk, K.I. Gałczyński.

Rimbaud nie był szczególnie zainteresowany muzyką. Biografowie odnotowują, że pierwsze lekcje gry na fortepianie pobierał w latach 1874–75 w Charleville u L. Létrange. Rezonans muzyczny twórczości Rimbauda nie jest zbyt mocny; przede wszystkim z uwagi na występującą w niej przewagę struktur prozatorskich, brak związku między warstwą semantyczną a foniczną, nieregularność rytmiczna, oraz typ ekspresji: ostrej, gwałtownej, niemal pozbawionej interpolacji lirycznych. Wśród nielicznych kompozycji z wykorzystaniem tekstów Rimbauda znalazły się: opera polityczna L. Nona Al gran sole carico d’amore (Au grand soleil d’amour chargé — cytat z wiersza Ręce Joanny Marii), wychwalająca Komunę Paryską jako prototyp nowoczesnych ruchów rewolucyjnych, wyst. Mediolan 1975; kantata D. Milhauda Adieu 1964 (fragm. Sezonu w piekle) oraz III Symfonia W. Rihma, w której krótki fragment Départ z Iluminacji został przytoczony w partii chóru w 2. części, pomiędzy wyjątkami z tekstów F. Nietzschego (1976/77).

Kantata B. Brittena z 1939 Les illuminations, oparta na fragmentach: Parade, Phrases, Antiques, Royauté, Marine, Being beauteous i Villes, jest zaliczana do szczególnie ważnych dzieł tego kompozytora. „Niezwykła prostota tej muzyki, jej neoklasyczna jasność i klarowność w zestawieniu z oszałamiającymi wizjami Rimbauda nabiera zupełnie nowego znaczenia wyrazowego” (A. Tuchowski). H.W. Henze w kantacie Being beauteous (1963) również skłonił się ku interpretacji lirycznej. Tekst Rimbauda, wyrażający piękno i pragnienie śmierci, został przez Henzego ujęty w symetryczną formę, której silny konstruktywizm przejawia się także na poziomie organizacji rytmicznej i motywicznej. Dystansując się wobec tendencji do psychologicznego lub symbolicznego ilustrowania tekstu kompozytor wykreował wypowiedź bogatą ekspresyjnie i wyrafinowaną kolorystycznie. W utworze E. Synowiec Sezon w piekle (1983) inspiracja dziełem Rimbauda znajduje swój wyraz w ogólnym nastroju muzyki oraz w nasyceniu symboliką liczb, liter-dźwięków, czy struktur toku muzycznej narracji, kształtu melosu, regulacji dynamiczno-fakturalnych itp. W 1993 odbyło się prawykonanie kameralnej opery K. Volansa The Man with Footsoles of Wind, do libretta Rogera Clarke’s zainspirowanego późnym okresem życia Rimbauda i także zawierającego odwołania do Sezonu w piekle (recenzje ukazały się m.in. w „Tempo” i „Opera”).

Literatura: E. Delahaye Rimbaud – l`artiste et l`être moral, Paryż 1923; F. Ruchon Jean-Arthur Rimbaud, sa vie, son oeuvre, son influence, Paryż 1929; P. Arnoult Rimbaud, Paryż 1943; R. Silvain Rimbaud le précurseur, Paryż 1945; W. Fowlie Rimbaud, the myth of childhood, Londyn 1946; J. Gengoux La symbolique de Rimbaud, Paryż 1947; P. Zech Jean Arthur Rimbaud. Ein Querschnitt durch sein Leben und Werk, Berlin 1947; H. de Bouillane de Lacoste Rimbaud et le problème des Illuminations, Paryż 1950; J. Gengoux La Pensé poétique de Rimbaud, Paryż 1950; W. Fowlie Rimbaud’s Illuminations. A Study in Angelism, Londyn 1953; G.-E. Clancier De Rimbaud au surréalisme, Paryż 1955; Y. Bonnefoy Rimbaud par lui-même, Paryż 1961; M. Eigeldinger Rimbaud et le système solaire, Neuchâtel 1964; M. Ruff Rimbaud, l`homme et l`oeuvre, Paryż 1968; P. Gascar Rimbaud et la Commune, Paryż 1971; J.-P. Giusto Rimbaud créateur, Lille 1980; R. Etiemble Rimbaud: système solaire ou trou noir? Paryż 1984; J.-L. Cornille Rimbaud nègre de Dieu, Lille 1989; A. Tuchowski Benjamin Britten. Twórca, dzieło, epoka, Kraków 1994; Situation de Rimbaud en 1991: actes du colloque franco-polonais organisé par l’Institut de Philologie Romane et Le Centre de Civilisation Française de l’Université de Varsovie ; Varsovie avril 1991, Warszawa 1995; L. Sokół Dwa „Sezony w piekle”: Rimbaud i Strindberg, «Res Facta Nova» 3 (12), 1999; R. Kurylak „Sezon w piekle” wg Rimbaud Ewy Synowiec. Technologia i symbolika, praca magisterska, Akademia Muzyczna w Gdańsku, 2001; P. Michon Rimbaud syn, tłum. W. Gilewski, Warszawa 2004; K. Wojtynek-Musik Terra rethorica w poezji Rimbauda, Katowice 2006; K. Kuczyńska-Koschany Recepcja poetycka Rimbauda jako synapsa Młodej Polski i międzywojnia, „Ruch Literacki” 2020, z. 1 (358).