Respighi [~gi] Ottorino, *9 VI 1879 Bolonia, †18 IV 1936 Rzym, włoski kompozytor. Pochodził z rodziny o tradycjach artystycznych; dziadek Tommaso Respighi był skrzypkiem i organistą, a ojciec Giuseppe pianistą, zaś pradziadek Giovanni Putti i dziadek Massimiliano Putti znanymi rzeźbiarzami. W latach 1891–99 uczył się gry na skrzypcach u F. Sartiego w Liceo Musicale Rossini w Bolonii; równocześnie pobierał lekcje kontrapunktu u C. Dall’Olio oraz kompozycji u L. Torchiego i G. Martucciego; grał na fortepianie i violi d’amore. W 1899 pracował jako skrzypek w Teatro Comunale w Bolonii, a w 1900 wyjechał do Petersburga, gdzie grał w teatrze operowym na altówce; tamże uczęszczał na lekcje kompozycji i orkiestracji do N. Rimskiego-Korsakowa. W 1901 uzyskał w Bolonii dyplom w zakresie kompozycji. W 1902 przebywał w Berlinie, gdzie pobrał kilka lekcji u M. Brucha, po czym ponownie wyjechał do Petersburga i do Moskwy. Dzięki dobrej znajomości języka rosyjskiego nawiązał liczne kontakty w środowisku artystycznym, m.in. ze scenografem operowym A. Benois. Po powrocie do Bolonii w 1903 był pierwszym altowiolistą w orkiestrze Teatro Comunale. W 1906 należał do Quintetto Mugellini, z którym odbył tournée po całych Włoszech; podczas koncertów został wykonany jego Kwintet fortepianowy. Od 1906 zaczął pod wpływem L. Torchiego studiować utwory dawnych mistrzów w bibliotece Liceo Musicale w Bolonii. W 1908 wyjechał do Berlina, gdzie przez rok był akompaniatorem w szkole śpiewu E. Gardini-Gerster, uczestniczył w bogatym życiu muzycznym miasta i odniósł pierwszy sukces zagraniczny po wykonaniu opracowania Lamento d’Arianna Monteverdiego 12 X 1908 w Berlinie pod dyrekcją A. Nikischa. W 1911 uczył przez kilka miesięcy w Liceo Musicale w Bolonii, zastępując Torchiego. W 1913 po wygraniu konkursu objął klasę kompozycji w Accademia di S. Cecilia w Rzymie, ówczesnym centrum włoskiej kultury muzycznej, gdzie pozostał do końca życia. W 1913 wystąpił jako dyrygent w kilku miastach włoskich. W latach 1914–15 nawiązał kontakt z Biblioteką Gogol w Rzymie i studiował śpiew liturgiczny kościoła prawosławnego. Przez pewien czas zaangażował się w działalność Società Italiana della Musica Moderna, stowarzyszenia założonego w 1917 przez A. Casellę. Wielkim triumfem kompozytora stało się wykonanie poematu Fontane di Roma 11 II 1918 w konserwatorium w Mediolanie pod dyrekcją A. Toscaniniego. W 1919 Respighi poślubił swoją uczennicę Elsę Olivieri Sangiacomo (1894–1936), śpiewaczkę i kompozytorkę, która odegrała znaczącą rolę w rozwoju jego kariery i twórczości. W 1920 poznał C. Guastallę, dziennikarza i pisarza, późniejszego librecistę swych oper. W 1921 kompozytor wraz z żoną jako śpiewaczką wystąpił we Włoszech, a następnie w Pradze, Brnie i Wiedniu; to tournée rozpoczęło serię długich podróży i koncertów, m.in. w Ameryce (1925/26, 1927, 1928/29), Brazylii (1927, 1928) i Argentynie (1929, 1934). Respighi uczestniczył także w festiwalach poświęconych jego muzyce w Amsterdamie (1926) i Belgii (1931). Mimo licznych podróży intensywnie zajmował się komponowaniem i działalnością dydaktyczną; do jego uczniów należeli m.in. A. Pedrotti, J. Meyerowitz, V. Rieti, C.A. Pizzini, O. Nussio i D. Amfiteatrow. W 1924 został wybrany dyrektorem Accademia di S. Cecilia. W 1927 zrezygnował z tej funkcji, jednak nadal prowadził kurs kompozycji. Od 1931 ograniczał działalność z powodu choroby serca, która doprowadziła do jego przedwczesnej śmierci; zmarł w Rzymie w swej willi „I Pini”. Elsa Respighi poświęciła resztę życia na propagowanie twórczości męża, m.in. założyła w Wenecji Fondo Ottorino Respighi. Kompozycje Respighiego były wydawane głównie w firmach: Bongiovanni (Bolonia), Ricordi (Mediolan), UE.
Respighi zdobył największą popularność spośród „generazione dell’Ottanta” (grupy kompozytorów włoskich urodzonych w latach 80. XIX w.). Uważany za najlepszego kompozytora włoskiego swojej epoki, osiągnął międzynarodową sławę. Był człowiekiem o szerokich horyzontach, posiadał znajomość literatury, sztuki i kilku języków. Respighi nie stworzył nowego stylu, ale doskonale wykorzystał i połączył w swojej muzyce osiągnięcia innych twórców, m.in. R. Straussa i C. Debussy’ego. W młodości pozostawał pod silnym wpływem G. Martucciego, zagorzałego wagnerzysty i organizatora koncertów symfonicznych w Bolonii. Niezwykle ważny był dla niego okres spędzony w Rosji oraz w środowisku muzycznym Berlina. Wpływ N. Rimskiego-Korsakowa zaznacza się już w instrumentacji młodzieńczych kompozycji Respighiego, np. w utworze dyplomowym Preludio, corale e fuga (1901). Przykładem mistrzowskiej orkiestracji jest balet La boutique fantasque, przygotowany dla S. Diagilewa i wykonany po raz pierwszy w 1919 w Londynie przy ogromnym aplauzie publiczności.
Najważniejsze miejsce w twórczości Respighiego zajmuje muzyka symfoniczna. Notturno, Burlesca i Suita G-dur na smyczki i organy mają jeszcze charakter klasycyzujący. Pierwszym znaczącym utworem symfonicznym jest świetnie zinstrumentowana Sinfonia drammatica (1914), w której zaznaczają się wpływy R. Straussa, C. Francka i N. Rimskiego-Korsakowa. Sława Respighiego związana jest przede wszystkim z poematami symfonicznymi Fontane di Roma (1916), Pini di Roma (1924) i Feste romane (1928), które zapoczątkowują odnowę symfonizmu w muzyce włoskiej, zdominowanej przez melodramat, i są świadectwem poszukiwania stylu narodowego. Największym powodzeniem cieszyły się Pini di Roma, w których występują różnorodne elementy, od dziecięcych piosenek (I pini di Villa Borghese) i motywów gregoriańskich (Pini presso una catacomba) po autentyczny śpiew słowika, wprowadzony z gramofonu (I pini del Gianicolo) oraz ostinata i rogi, ilustrujące orszak rzymskiego konsula (I pini della via Appia). Wyraźne są także w poematach echa muzyki Debussy’ego (w La fontana di Trevi al meriggio), Ravela (w I pini del Gianicolo oraz I pini della via Appia) i Strawińskiego (I, III, IV część Feste romane). W La fontana di Valle Giulia all’alba wykorzystał Respighi elementy folkloru z regionu Lacjum. Poematy symfoniczne, z których każdy poprzedzony został wstępem literackim napisanym przez C. Guastallę, są rodzajem malarstwa muzycznego. W kręgu tych niezwykle kolorystycznych utworów pozostają Vetrate di chiesa (1926) i Trittico botticelliano (1927), składający się z 3 części: La primavera, L’adorazione dei Magi i La nascita di Venere, w których Respighi w sposób bardzo malowniczy oddaje piękno słynnych obrazów mistrza z Florencji.
W poszukiwaniu nowych środków wyrazu kompozytor sięgał do źródeł muzyki dawnej, szczególnie do chorału gregoriańskiego. Już we wczesnej kantacie Christus, napisanej pod wpływem twórczości Perosiego, obecne są motywy chorału gregoriańskigo. W Concerto gregoriano (1921) umieścił Respighi sekwencję Victimae paschali laudes, natomiast w Concerto in modo misolidio (1925) materiał tematyczny opracował na podstawie Graduale romano. Archaizujące tendencje widoczne są także w Lauda per la natività del Signore, w której kompozytor nawiązał do stylu Monteverdiego, oraz w Vetrate di chiesa, gdzie zwłaszcza w części Mattutino di Santa Chiara wykorzystane zostały melodie gregoriańskie. Dużym wkładem Respighiego w rozwój włoskiej kultury muzycznej było przybliżanie publiczności zapomnianej muzyki instrumentalnej poprzez liczne transkrypcje. Już w latach 1906–08 Respighi opracował dawne utwory, głównie skrzypcowe z XVII i XVIII w., a w latach 1917–31 napisał serię 3 suit Antiche danze ed arie per liuto. Z upodobaniem cytował także dzieła innych kompozytorów. W suicie Gli uccelli (1928) sparafrazował utwory klawesynowe, m.in. Kurę J.-Ph. Rameau i Kukułkę B. Pasquiniego. Punktem kulminacyjnym tej działalności Respighiego było przygotowanie rewizji L’Orfeo Monteverdiego dla La Scali, które wzbudziło duże zainteresowanie oraz sporo kontrowersji.
Pierwsze liryki Respighiego pochodzą z okresu nauki w liceum; często partię fortepianu pisał z myślą o sobie samym jako wykonawcy. Powszechnie znany był jego romans Nebbie (1906); w niektórych pieśniach (np. Pioggia ze zbioru Sei liriche, seria nr 1, i Nevicata) wyraźne są wpływy Debussy’ego. Przykładem znakomitego zespolenia głosu z kwartetem smyczkowym jest poemat liryczny Il tramonto (1914). Najbardziej ulotna z całego dorobku Respighiego okazała się jego twórczość operowa. Pierwsze sukcesy na tym polu przyniosła mu młodzieńcza opera Re Enzo oraz Semirâma, wykazująca wpływy oper R. Straussa. Entuzjastycznie została przyjęta przez publiczność opera Belfagor, w której nawiązał do włoskiej opery buffa, a w melodyce sięgnął do wzorów Pucciniego. W niektórych operach zaznaczają się odniesienia do muzyki przeszłości. W La fiamma Respighi wykorzystał w partiach chóralnych chorał gregoriański i bizantyjski. Ulubioną operą Respighiego była La campana sommersa, uznawana za jego najważniejsze dzieło operowe.
Popularność Respighiego stanowi pochodną kilku czynników. Kompozytor bardzo trafnie dobierał wykonawców swoich utworów. Pierwszą wykonawczynią jego liryków była znana śpiewaczka Chiara Fino-Savio; utwory skrzypcowe grane były m.in. przez świetnego skrzypka Arrigo Serato. Znakomici dyrygenci, jak A. Toscanini, B. Molinari, A. Guarnieri, Th. Beecham i F. Reiner, dyrygowali jego kompozycjami. Ponadto Respighi miał okazję do wystawiania swoich oper w najlepszych teatrach włoskich i zagranicznych, m.in. w La Scali w Mediolanie (Belfagor, Lucrezia), w Stadttheater w Hamburgu i Metropolitan Opera House (La campana sommersa). Także premiery niektórych jego dzieł orkiestrowych miały miejsce w renomowanych salach koncertowych. Podczas licznych tournées Respighi wykonywał również swoje utwory; uwielbiany przez publiczność, spotykał się często z nieprzychylnymi ocenami krytyki. W 1932 został członkiem Accademia d’Italia; ta nominacja oraz wyrazy uznania ze strony Mussoliniego spowodowały posądzanie go o sympatyzowanie z ruchem faszystowskim, chociaż Respighi nigdy nie zaangażował się w politykę. Po śmierci kompozytora w programach koncertowych dominowały głównie „rzymskie” poematy, pozostawiając w cieniu resztę jego dorobku. Konferencje zorganizowane przy okazji rocznicy urodzin i śmierci Respighiego (1979, 1986) przyniosły ponowne zainteresowanie postacią kompozytora i nowe spojrzenie na jego twórczość.
Literatura: Ottorino Respighi (1879–1936). Catalogo delle opere, Mediolan 1965; M. Modugno Ottorino Respighi (1879–1936). Discografia, Rzym 1979; An International Respighi Discography, wyd. Adriano, Zurych 1980; R. de Rensis Ottorino Respighi, Turyn 1935; E. Respighi Ottorino Respighi. Dati biografici ordinati, Mediolan 1954; A. Musat-Popovici Respighi, Bukareszt 1975; E. Respighi Cinquant’anni di vita nella musica (1905-1955), Padwa 1975, 2. wyd. 1977; L. Bragaglia, E. Respighi Il teatro di Respighi, Rzym 1978; L. Bragaglia „Ardente vivo ”. Elsa Respighi tre vite in una, Rzym 1983; F. Nicolodi Musica e musicisti nel ventennio fascista, Fiesole 1984; Ottorino Respighi, praca zbiorowa, red. G. Rostirolla, Turyn 1985; A. Cantù i in. Respighi compositore, praca zbiorowa, Turyn 1985; P. Alverà Respighi, Nowy Jork 1986; L. Gherardi Atteggiamenti medievalistici nell’opera di Ottorino Respighi: la „Lauda per la natività del Signore”, „Rivista internazionale di musica sacra” VII, 1986; A. Piovano Aspetti morfologici e caratteri linguistici del „Concerto a cinque” di Ottorino Respighi, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XIX, 1987; Il Novecento musicale italiano, «Studi di Musica Veneta» XIII, księga kongresowa w Wenecji 1986, red. D. Bryant, Florencja 1988; P. Pedarra, Q. Principe Ottorino Respighi, Mediolan 1990; P. Pedarra Il pianoforte nella produzione giovanile di Respighi, Mediolan 1995.
Kompozycje:
Instrumentalne:
orkiestrowe:
Variazioni sinfoniche na orkiestrę, 1900
Preludio, corale e fuga na orkiestrę, 1901
Suita na orkiestrę smyczkową, 1902
Serenata na małą orkiestrę, 1904
Notturno na orkiestrę, 1905
Burlesca na orkiestrę, 1906
Danza dell’aurora na orkiestrę, 1912
Ouverture carnevalesca, 1913, utwór niewydany
Sinfonia drammatica, 1914
Fontane di Roma, poemat symfoniczny, 1916
La boutique fantasque, suita z baletu na orkiestrę, 1918
Ballata delle gnomidi na orkiestrę, 1919
Rossiniana, suita na orkiestrę, 1925
Pini di Roma, poemat symfoniczny, 1924
Vetrate di chiesa, 4 impresje symfoniczne, 1926
Trittico botticelliano na małą orkiestrę, 1927
Feste romane, poemat symfoniczny, 1928
Gli uccelli, suita na małą orkiestrę, 1928
Impressioni brasiliane na orkiestrę, 1928
Metamorphoseon modi XII, temat z wariacjami na orkiestrę, 1930
Belkis, regina di Saba, suita z baletu na orkiestrę, 1934
na instrument solo i orkiestrę:
Aria G-dur na orkiestrę smyczkową i organy, 1901
Koncert fortepianowy a-moll, 1901
Koncert wiolonczelowy E-dur, 1902, utwór niewydany
Leggenda na skrzypce i orkiestrę, 1902
Fantasia slava G-dur na fortepian i orkiestrę, 1903
Humoreske na skrzypce i orkiestrę, 1903
Koncert skrzypcowy A-dur, 1903
Suita G-dur na orkiestrę smyczkową i organy, 1905
Concerto all’antica na skrzypce i orkiestrę, 1908
Adagio con variazioni na wiolonczelę i orkiestrę, 1921
Concerto gregoriano na skrzypce i orkiestrę, 1921
Concerto in modo misolidio na fortepian i orkiestrę, 1925
Poema autunnale na skrzypce i orkiestrę, 1925
Toccata na fortepian i orkiestrę, 1928
Concerto a cinque na obój, trąbkę, skrzypce, kontrabas, fortepian i orkiestrę smyczkową, 1933
kameralne:
I Kwartet smyczkowy D-dur, 1898, utwór niewydany
II Kwartet smyczkowy, 1898, utwór niewydany
Kwintet g-moll na instrumenty dęte, 1898
Podwójny kwartet smyczkowy d-moll, 1900
Kwintet fortepianowy f-moll, 1902
III Kwartet smyczkowy D-dur, 1904
Sei pezzi na skrzypce i fortepian, 1905
Cinque pezzi na skrzypce i fortepian, 1906
Kwartet D-dur na quinton, violę d’amore, violę da gamba i violę da basso, 1906, utwór niewydany
Kwartet smyczkowy d-moll, 1909
Sonata b-moll na skrzypce i fortepian, 1917
Quartetto dorico na smyczki, 1924
Suite della tabacchiera na 2 flety, 2 oboje, 2 fagoty i fortepian na 4 ręce, 1930
na instrument solo:
Sonata f-moll na fortepian, 1898
Preludio na organy, 1905, utwór niewydany
Sei pezzi na fortepian, 1905
Tre pezzi na organy, 1910
Preludio na organy, 1916, utwór niewydany
Tre preludi sopra melodie gregoriane na fortepian, 1921
Sei pezzi per bambini na fortepian na 4 ręce, 1926
Wokalno-instrumentalne:
L’ultima ebbrezza na głos i fortepian, sł. A. Negri, 1896
Lagrime na głos i fortepian, sł. A. Negri, 1896
Notturno na głos i fortepian, sł. A. Negri, 1896
Tantobella na głos i fortepian, sł. A. Negri, 1897
Christus, kantata na tenor, baryton, chór męski i orkiestrę, sł. kompozytor, 1899
I persiani, kantata na mezzosopran, tenor, baryton, chór męski i orkiestrę, sł. Ajschylos, 1900
Storia breve na głos i fortepian, sł. A. Negri, 1904
Cinque canti all’antica na głos i fortepian, sł. G. Boccaccio, anonimowe, A. Donini, 1906
Contrasto na głos i fortepian, sł. C. Zangarini, 1906
Invito alla danza na głos i fortepian, sł. C. Zangarini, 1906
Luce na głos i fortepian, sł. A. Negri, 1906
Nebbie na głos i fortepian, sł. A. Negri, 1906; także wersja z orkiestrą, w: Tre liriche, Nevicata 1906
Scherzo na głos i fortepian, sł. C. Zangarini, 1906
Stornellatrice na głos i fortepian, sł. C. Zangarini i A. Donini, wyd. 1906
Sei liriche na głos i fortepian, seria nr 1, sł. G. d’Annunzio, J. Moréas, P.B. Shelley, V. Aganoor Pompilj, 1909, seria nr 2, sł. A. Negri, P.B. Shelley, A. Samain, F. Rocchi, 1912 (w obu cyklach także tekst starej kolędy francuskiej)
Sei melodie na głos i fortepian, sł. E. Panzacchi, A. Vivanti, G. d’Annunzio, A. Graf, V. Hugo, S. Prudhomme, 1909
Aretusa na głos i orkiestrę, sł. P.B. Shelley, 1911
E se un giorno tomasse… na głos i fortepian, sł. V. Aganoor Pompilj, 1911
Tre liriche na głos i orkiestrę, sł. A. Negri i V. Aganoor Pompilj, 1913 (orkiestracja wcześniejszych pieśni na głos i fortepian: Notte, Nebbie i Pioggia ze zbioru Sei liriche, seria nr 1)
Il tramonto na głos i orkiestrę smyczkową lub kwartet smyczkowy, sł. P.B. Shelley, 1914
La sensitiva na głos i orkiestrę, sł. P.B. Shelley, 1915
Quattro rispetti toscani na głos i fortepian, sł. A. Birga, 1915
Cinque liriche na głos i fortepian, sł. P.B. Shelley, M. De Fersen, R. Tagore, 1917
Deità silvane na głos i fortepian, sł. A. Rubino, 1917
La donna sul sarcofago na głos i fortepian, sł. G. d’Annunzio, 1919
La statua na głos i fortepian, sł. G. d’Annunzio, 1919
Quattro liriche wg Poema paradisiaco na głos i fortepian, sł. G. d’Annunzio, 1920
Quattro liriche su parole di poeti armeni na głos i fortepian, sł. C. Zarian i Nerses, 1921
La primavera na sopran, tenor, baryton, bas, chór i orkiestrę, sł. C. Zarian, 1922
Lauda per la natività del Signore na sopran, mezzosopran, tenor, chór, flet piccolo, flet, obój, rożek angielski, 2 fagoty, triangel i fortepian na 4 ręce, sł. przypisywane J. da Todi, 1930
Sceniczne:
Re Enzo, opera 3-aktowa, libr. A. Donini, 1905, wyst. Bolonia 12 III 1905
Semirâma, opera 3-aktowa, libr. A. Cerè, 1910, wyst. Bolonia 20 XI 1910
La boutique fantasque, balet wg Les Riens G. Rossiniego, 1918, wyst. Londyn 5 VI 1919
Canzoni arabe, balet niewydany, prawdopodobnie zaginiony wg A. Borodina i N. Rimskiego-Korsakowa, 1920, wyst. Rzym 27 XI 1920
La pentola magica, balet, oprac. rosyjskich tematów ludowych, 1920, wyst. Rzym 20 XI 1920
La pirrica, balet niewydany, prawdopodobnie zaginiony wg F. Chopina, 1920, wyst. Rzym 20 XI 1920
Scherzo veneziano (Le astuzie di Colombina), 1920, wyst. Rzym 27 XI 1920, utwór niewydany
Sèvres de la vieille France, balet, oprac. siedemnasto- i osiemnastowiecznych tematów francuskich, 1920, wyst. Rzym XI 1920
Belfagor, opera 2-aktowa z prologiem i epilogiem, libr. C. Guastalla wg E.L. Morsellego, 1922, wyst. Mediolan 26 IV 1923
La campana sommersa, opera 4-aktowa, libr. C. Guastalla wg G. Hauptmanna, 1927, wyst. Hamburg 18 XI 1927
Belkis, regina di Saba, balet, 1931, wyst. Mediolan 23 I 1932
Maria Egiziaca, opera, 3 epizody, libr. C. Guastalla wg D. Cavalki, 1931, wyst. Wenecja 10 VIII 1932
La bella dormente nel bosco, opera 3-aktowa, libr. G. Bistolfi wg Ch. Perraulta, 1933, wyst. Turyn 9 IV 1934
La fiamma, opera 3-aktowa, libr. C. Guastalla wg H. Wiers Jensena, 1933, wyst. Rzym 23 I 1934
Lucrezia, opera 1-aktowa, libr. C. Guastalla wg W. Szekspira, 1935, w orkiestracji ukończona przez E. Respighi i E. Porrina, wyst. Mediolan 24 II 1937
Opracowania:
A. Ariosti 2 sonaty, oprac. na violę d’amore i klawesyn, 1906
J.S. Bach Sonata E-dur, oprac. na skrzypce, orkiestrę smyczkową i organy, 1908
C. Monteverdi Lamento d’Arianna, oprac. na mezzosopran i orkiestrę, 1908
P. Locatelli, N.A. Porpora, G. Tartini, G. Valentini, F.M. Veracini, A. Vivaldi sonaty, oprac. na skrzypce i fortepian, 1908–09
B. Pasquini, B. Marcello, B. Galuppi, anonim Antiche cantate d’amore, oprac. na głos i fortepian, 1912
G. Frescobaldi utwory organowe, oprac. na fortepian, 1917: Passacaglia, Preludio e fuga g-moll, Toccata e fuga a-moll
Antiche danze ed arie per Huto, 3 suity wg utworów lutniowych z XVI i XVII w., I na małą orkiestrę, 1917, II na orkiestrę, 1923, III na orkiestrę smyczkową, 1931
D. Cimarosa Le astuzie femminili, 1920, wyst. Paryż 27 V 1920
L. Boccherini Koncert D-dur, oprac. na wiolonczelę i małą orkiestrę, 1924
Quattro arie scozzesi, oprac. na głos i fortepian, 1924
J.S. Bach Preludium i fuga D-dur, oprac. na wielką orkiestrę, 1929
J.S. Bach 3 chorały organowe z Choralvorspiele, oprac. na orkiestrę, 1930
J.S. Bach Passacaglia c-moll, oprac. na orkiestrę, 1930
S. Rachmaninow 5 études-tableaux, oprac. na orkiestrę, 1930
C. Monteverdi L’Orfeo, oprac. na wielką orkiestrę, 1934, wyst. Mediolan 16 III 1935
B. Marcello Didone, kantata, oprac. na sopran i małą orkiestrę, 1938
Praca:
Orpheus. Iniziazione musicale, z S.A. Lucianim, Florencja 1925