Poliński, Aleksander

Poliński Aleksander, *4 VI 1845 Włostów (k. Opatowa), †13 VIII 1916 Skolimów (k. Warszawy), polski pisarz muzyczny, pedagog, organizator życia muzycznego, kompozytor. Będąc jeszcze uczniem gimnazjum w Radomiu brał udział w powstaniu styczniowym, dosłużył się stopnia oficerskiego, a pod koniec walk został ciężko ranny. Po maturze związał się na stałe z Warszawą; tu podjął w 1866 studia medyczne w Szkole Głównej, równocześnie śpiewał w chórze w kościele Augustianów. Wkrótce jednak przerwał studia medyczne i podjął naukę muzyki w Instytucie Muzycznym w Warszawie u A. Münchheimera (instrumentacja), Z. Noskowskiego (kontrapunkt i formy muzyczne) i W. Żeleńskiego (harmonia). Przez dłuższy czas utrzymywał się z pracy urzędniczej na kolei; od ok. 1870 rozpoczął wszechstronną działalność muzyczno-organizacyjną, którą prowadził aż do końca życia, uczestnicząc aktywnie w niemal wszystkich ówczesnych wydarzeniach i przedsięwzięciach muzycznych w stolicy. Od 1887 współpracował jako publicysta i krytyk muzyczny z warszawskimi gazetami i czasopismami: „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” (1877–82 „Echo Muzyczne”, 1883–84 „Echo Muzyczne i Teatralne”, 1885–1907 „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne”), „Tygodnik Powszechny” (1885), „Głos” (1886), „Kłosy” (dział muzyczny 1887–90), „Kurier Warszawski” (dział muzyczny 1887–90), „Życie” (1889–91), „Biblioteka Warszawska” (1889–94), „Kurier Poranny” (1890–99), „Tygodnik Ilustrowany” (1891–98), „Wędrowiec” (1891–97), „Świat” (1891, 1909–10), „Wiek” (1899), „Tydzień” (1900), „Bluszcz” (1903), „Scena i Sztuka” (1909–12), „Kwartalnik Muzyczny” (1912), „Przegląd Muzyczny” (1913), „Biesiada Literacka”, „Niwa”, „Prawda”, „Przegląd Tygodniowy”, „Ruch Muzyczny”. Od 1903 (od 1905 jako profesor) do końca życia wykładał historię muzyki polskiej i powszechnej w Instytucie Muzycznym w Warszawie; w latach 1890–99 był sekretarzem i bibliotekarzem WTM, tamże rozwinął działalność, organizował koncerty i współdziałał przy tworzeniu sekcji WTM; współpracował z Filharmonią Warszawską, chórem Lutnia i innymi zespołami, wygłaszał odczyty, organizował wystawy muzyczne, był członkiem licznych komitetów (np. budowy pomnika Chopina w Żelazowej Woli, 1894, reformy teatrów warszawskich, 1901), jurorem konkursów kompozytorskich i wykonawczych, organizatorem koncertów, zwłaszcza historycznych, z muzyką dawną polską (1896), polską i obcą (1894) oraz przekrojowych lub tematycznych (np. historia opery, 1903), które w dużej mierze sam przygotowywał od strony repertuarowej, wykonawczej i interpretacyjnej. Ponadto przez całe życie zajmował się zbieraniem w całym kraju różnych zabytków muzycznych. Ożeniony z Wandą Adelstein, miał córkę i syna Władysława, znanego biologa.

Działalność Polińskiego przypadła na okres przełomowy w dziejach polskiej myśli o muzyce. Dobiegała wówczas końca epoka XIX-wiecznych działań starożytniczych, kolekcjonowania pamiątek i amatorskich prób historiograficznych, ożywiona typowym dla romantyzmu duchem historyzmu, ukierunkowanego na uwydatnienie tradycji narodowych, a rozpoczynała się wstępna faza kształtowania podstaw rozwoju muzykologii polskiej. Poliński – działacz i publicysta o romantycznym światopoglądzie i patriotycznym rodowodzie – był typowym przedstawicielem mijającej epoki jako zbieracz i kolekcjoner pamiątek i źródeł muzycznych, autor przyczynków historycznych zawierających fakty i materiały źródłowe, a zarazem utrzymanych w charakterystycznej dla 2. połowy XIX w. konwencji pisarskiej. Jego rozproszony podczas II wojny światowej zbiór zabytków muzycznych (rękopisy i druki nut, traktaty muzyczne, dokumenty, instrumenty i in.) należał do największych i najcenniejszych kolekcji muzycznych pamiątek narodowych (3000 tytułów, w tym 650 rękopisów); prawdopodobnie w jej skład weszły również cenne materiały pozostałe po J. Sikorskim. Charakterystyczna dla Polińskiego rozległość zainteresowań i wszechstronność działalności wynikała z jego głębokiego zaangażowania i wyjątkowej pracowitości. Łączył on pracę pisarską z działalnością organizacyjną, zainteresowania muzyką dawną z czynnym uczestnictwem we współczesnym życiu muzycznym. Przeszkodę w jego działalności stanowiły braki w znajomości szczegółów techniki kompozytorskiej oraz metodologii pracy naukowej. Stąd też nie osiągnął sukcesu jako kompozytor, pisał utwory użytkowe, utrzymane w stylu popularnej twórczości niemieckiej z połowy XIX w.; jego opracowania muzyki do wykonania na koncertach historycznych wprawdzie cieszyły się znaczną popularnością, ale pod względem muzycznym budzą zastrzeżenia, gdyż niezależnie od okresu, z którego pochodziły, opracowane były według założeń harmoniki funkcyjnej, stylu i obsady wykonawczej, typowej dla muzyki XIX wieku.

Poliński należał do najbardziej zasłużonych popularyzatorów muzyki i animatorów życia muzycznego Warszawy początków XX w. Jako pisarz uprawiał wszelkie stosowane wówczas w czasopismach muzycznych formy wypowiedzi (recenzje, artykuły, informacje, biografie itp.), które dają barwny, obszerny (choć niepozbawiony usterek) obraz życia muzycznego stolicy. Był postacią znaną i popularną w Warszawie, uważaną za autorytet w sprawach historii muzyki. Jednakże pozycję tę naruszały bardzo ostre recenzje prawie wszystkich jego prac, stąd nawet Dzieje muzyki polskiej były przez dłuższy czas niedoceniane, zwłaszcza przez muzykologów. W istocie Poliński propagował przede wszystkim muzykę polską – dawną, romantyczną i współczesną, głównie autorstwa Z. Noskowskiego i W. Żeleńskiego. Jego stosunek do najnowszych prądów w muzyce był ambiwalentny. Szerokim echem odbiła się w ówczesnej prasie negatywna ocena koncertu twórców Młodej Polski w Warszawie („Kurier Warszawski” 1907 nr 110); stąd opinia o Polińskim jako o krytyku konserwatywnym, antagoniście Młodej Polski i przeciwniku wszelkich nowych prądów w muzyce (np. impresjonizmu francuskiego). Jednakże w polemicznym zacietrzewieniu adwersarze Polińskiego nie zauważyli, że poza stawianiem rzeczywiście ciężkich zarzutów (brak oryginalności, wzory obce), podkreślał on niewątpliwy talent i możliwości twórcze M. Karłowicza i L. Różyckiego, zwłaszcza zaś K. Szymanowskiego, któremu przypisywał nawet znamiona genialności. W dorobku Polińskiego najtrwalsze i najcenniejsze są dokonania w zakresie historii muzyki. Jego artykuły biograficzne o muzykach polskich (M. Gomółce, Marcinie ze Lwowa, Wacławie z Szamotuł i in.) oraz rozprawy o dziejach muzyki kościelnej zawierały nieznane dotąd informacje i materiały. Największym osiągnięciem Polińskiego są Dzieje muzyki polskiej w zarysie (1907), publikacja będąca odzwierciedleniem stanu ówczesnej historiografii muzycznej i stanowiąca najstarsze źródło informacji o niektórych zabytkach muzycznych, poddanych po raz pierwszy klasyfikacji i ogólnej charakterystyce. Znaczenia tej książki nie przekreślają niedostatki metody oraz błędy faktograficzne, bowiem przez długi czas stanowiła ona punkt wyjścia dla poszukiwań źródłowych; jest to pierwsza próba syntetycznego opracowania historii muzyki polskiej.

Literatura: J. Kleczyński Wieczór historyczny, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1894 nr 544; F. Hoesick Preludya o Chopinie, IV: Chopiniana w zbiorach Aleksandra Polińskiego, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1900 nr 849, 851, 856, 857, 861, 863, 864, 868, 869, 871, 873, 874, 876; W. Okręt Rocznik naukowo-literacko-artystyczny (encyklopedyczny) na rok 1905, Warszawa 1905; A. Chybiński Poliński Aleksander. Dzieje muzyki polskiej w zarysie, „Przegląd Powszechny” XCVIII, 1908 oraz „Sfinks” II, 1908 nr 4; Z. Jachimecki Najnowsze prace z dziedziny historii muzyki polskiej, „Ateneum Polskie” I, 1908 oraz „Przegląd Polski” 1908 nr 3; W. Chrzanowski Śp. Aleksander Poliński, „Kurier Warszawski” 1916 nr 228; H. Opieński La musique polonaise, Paryż 1918; S. Łobaczewska Muzykologia polska, „Muzyka” 1927 nr 7/9; A. Chybiński Materiały historyczne, I: Do dziejów muzykologii w Polsce, „Kwartalnik Muzyczny” 1928/29 nr 1; A. Chybiński Do bibliografii dawnej muzyki polskiej, „Przegląd Muzyczny” 1929 nr 11 ; Z. Jachimecki Muzykologia i piśmiennictwo muzyczne w Polsce, Kraków 1948; S. Jarociński Antologia polskiej krytyki muzycznej XIX i XX w., Kraków 1955; A. Spóz Warszawskie Towarzystwo Muzyczne, Warszawa 1971; K. Morawska Badania nad muzyką dawną w Polsce w XIX w., w: Szkice o kulturze muzycznej XIX w., t. 3, red. Z. Chechlińska, Warszawa 1976.