Logotypy UE

Nordheim, Arne

Biogram

Nordheim Arne, *20 VI 1931 Larvik, †5 VI 2010 Oslo, norweski kompozytor. W latach 1948–52 studiował kompozycję, grę na organach, fortepianie i teorię muzyki w akademii muzycznej w Oslo, uczył się także prywatnie u V. Holmboe. W 1955 przebywał w Paryżu, gdzie kształcił się w dziedzinie muzyki elektronicznej i konkretnej. W 1967 nawiązał kontakt ze Studiem Eksperymentalnym PR w Warszawie, z którym współpraca trwała do 1972 (m.in. utwór Pace zamówiony przez PR). W 1970 zrealizował oprawę muzyczną pawilonu skandynawskiego na EXPO ’70 w Osace. W latach 1960–68 był krytykiem muzycznym gazety „Dagbladet” (Oslo). Od 1982 mieszkał w Grotten, rezydencji artystów, jako dożywotni stypendysta rządu norweskiego. Był laureatem wielu nagród i odznaczeń, m.in. w 1960 nagrody festiwalu w Bergen, w 1972 Nordic Council Music Prize za Eco, w 1980 Prix Italia, w 1996 nagrody Heinricha Steffena.

Twórczość Nordheima kształtowała się niezależnie od rozwoju współczesnej muzyki europejskiej pomimo oczywistych z nią związków. Motorem ewolucji indywidualnego stylu kompozytora było poszukiwanie nowych jakości ekspresyjnych w zakresie kolorystyki brzmienia, również w aspekcie przestrzennym. Najwcześniejsze utwory Nordheima (Epigram, Kwartet smyczkowy) wykazują jeszcze wpływy B. Bartóka i H. Saeveruda, jednak już w cyklu pieśni Aftonland pojawiają się elementy techniki dwunastotonowej, zapowiadające późniejszy styl kompozytora. Swobodna atonalność obecna jest w Canzonie, której konstrukcja wykazuje zaawansowaną technikę posługiwania się orkiestrą, przy zachowaniu wysoce ekspresyjnego wyrazu. W tym czasie Nordheim zetknął się ze współczesną twórczością tzw. szkoły polskiej (Lutosławski, Penderecki i in.), która wywarła znaczący wpływ na rozwój jego estetyki. Dalsze poszukiwania nowych jakości brzmieniowych skłoniły Nordheima do zainteresowania się na początku lat 60. możliwościami muzyki elektroakustycznej (Epitaffio, balet Katharsis zamówiony przez norweską operę państwową). Późniejsze dzieła Nordheima przeznaczone są z reguły na niewielkie zestawy instrumentów z taśmą lub na rozbudowane składy orkiestrowe. Pomimo znacznej ewolucji języka muzycznego kompozytora nadal zachowana jest w nich priorytetowa rola kolorystyki i ekspresji, czego doskonałym przykładem jest sztandarowa pozycja z tego okresu – Eco. Postawa estetyczna Nordheima przejawiała się także w utworach przeznaczonych na taśmę, np. w Solitaire do tekstu Les Bijoux z cyklu Kwiaty zła Ch. Baudelairea, w którym dominującym elementem jest przetwarzany głos ludzki.

Ważną rolę w twórczości Nordheima odgrywa także problematyka przestrzenności muzyki. Owocem badań kompozytora nad wykorzystaniem możliwości przestrzennych w zakresie autonomicznego dzieła muzycznego jest m.in. utwór Response I na dwa zestawy perkusyjne i taśmę, będący oryginalną próbą kreacji topofonicznego spektrum dźwiękowego w dużej sali (lub kilku połączonych pomieszczeniach), wewnątrz której publiczność może się dowolnie poruszać. Swojego rodzaju poligonem dla topofonicznych doświadczeń Nordheima była oprawa muzyczna pawilonu skandynawskiego na międzynarodowej wystawie EXPO ’70 w Osace. Wcześniej (1967) kompozytor nawiązał współpracę z A. Haukelandem, w wyniku której powstała tzw. soundsculpture (rzeźba dźwiękowa), łącząca aspekt wizualny z muzycznym dzięki 13 źródłom dźwięku rozmieszczonym na jej powierzchni i uruchamianym przez fotokomórkę.

Wielość i rozmaitość elementów we wczesnych dziełach Nordheima zadecydowała o heterogenicznym charakterze jego muzyki, w latach 70. zaznacza się jednak tendencja do ujednolicenia szaty brzmieniowej. Utwory Nordheima z tego okresu odznaczają się zwiewną, często melancholijną nastrojowością, pokrewną aurze muzyki impresjonistycznej (Spur). Ich powolny z reguły przebieg narracji opiera się na zestawianiu kontrastujących bloków brzmieniowych, stanowiących tło dla tzw. gestów psychicznych, struktur motywicznych o określonym wyrazie emocjonalnym. Ostatni etap twórczości Nordheima, zapoczątkowany pod koniec lat 80., cechuje odejście od mediów elektronicznych na rzecz gatunków czysto instrumentalnych, zwłaszcza orkiestrowych. Zasadniczej zmianie ulega strona emocjonalna jego muzyki; senna atmosfera dzieł z poprzedniego okresu ustępuje żywiołowości, a nawet witalistycznemu wigorowi (Tractatus). Wysoka temperatura emocjonalna nowszych utworów Nordheima to efekt zagęszczenia narracji, nierzadko na podobieństwo wideoklipu. Dominująca w nich rola wyrazistych gestów psychicznych wpłynęła również na pogłębienie wydźwięku emocjonalnego.

Kompozycje

Instrumentalne:

Epigram na kwartet smyczkowy, 1955

Kwartet smyczkowy, 1956, 2. wersja pt. Rendez-vous na orkiestrę smyczkową, 1986

Nachruf na orkiestrę smyczkową, 1956; 2. wersja, 1975

Canzona na orkiestrę, 1960

Partita I na altówkę, klawesyn i perkusję, 1963

Signals na akordeon, perkusję i gitarę elektryczną, 1967, wyk. pol. Warszawska Jesień 1975

Partita II na gitarę elektryczną, 1969

Floating na orkiestrę, 1970, wyk. pol. Warszawska Jesień 1972

Listen na fortepian, 1971

Pomocy (tyt. oryg.) na klarnet, puzon, wiolonczelę i fortepian, 1972

Greening na orkiestrę, 1973

Spur na akordeon i orkiestrę, 1975, wyk. polskie Warszawska Jesień 1978

The Hunting of the Snark na puzon, 1975

Canto na wiolonczelę, organy i perkusję, 1978

Clamavi na wiolonczelę, 1980, wyk. pol. Warszawska Jesień 1983

Partita na 6 kontrabasów, 1981

Tenebrae na wiolonczelę i orkiestrę, 1982, wyk. polskie Warszawska Jesień 1987

Utposter na 24 trąbki, orkiestrę dętą i perkusję, 1984

Boomerang, koncert na obój  i orkiestrę kameralną, 1985

Flashing na akordeon, 1985

Recall and Signals na orkiestrę dętą, 1986

Tractatus na flet, niski instrument dęty, harfę, czelestę, fortepian, perkusję i orkiestrę smyczkową, 1986, wyk. pol. Warszawska Jesień 1998

Varder na 8 lub więcej trąbek i orkiestrę, 1986

Magma na orkiestrę, 1988

Monolith na orkiestrę, 1990

Duplex na skrzypce i altówkę, 1991

Jubel na instrumenty dęte, perkusję i carillon, 1995

Koncert skrzypcowy, 1996

Suita na wiolonczelę, 1996

Three Stanzas na kontrabas, 1998

Wokalne:

Music to Two Fragments by Shelley na chór mieszany a cappella, 1985

Tres lamentationes na chór mieszany a cappella, 1985

Wokalno-instrumentalne:

Aftonland (‘kraina wieczoru’) na sopran i orkiestrę kameralną, sł. P. Lagerkvist, 1959

Eco na sopran, chór dziecięcy, chór mieszany i orkiestrę, sł. S. Quasimodo, 1967, wyk. pol. Warszawska Jesień 1970

Solar plexus na głos recytujący, fortepian lub organy i perkusję, 1973

Morgenraga na głos wokalny, saksofon, gitarę elektryczną, perkusję i kontrabas, 1973

Doria na tenor i orkiestrę, sł. E. Pound, 1975

Two One Singing na tenor i harfę, 1976

Tempora Noctis na 2 soprany, orkiestrę i taśmę, sł. Owidiusz, 1979

Nedstigningen (‘zejście’) na głos recytujący, chór mieszany, orkiestrę i media elektroniczne, 1980/96

Den første sommerfugl (‘pierwszy ptak lata) na sopran i harfę, sł. H. Wergeland, 1982

Wirklicher Wald na sopran, wiolonczelę, chór mieszany i orkiestrę, sł. R.M. Rilke, 1983

Klokkesong (‘pieśń dzwonu’) na kontratenor, instrumenty renesansowe, dzwony kościelne i chór mieszany, 1984

Ore, fermate il volo na kontratenor i teorban, 1986

La mia canzone na sopran, perkusję i fortepian, sł. F. Petrarca, 1987, wyk. pol. Warszawska Jesień 1987

Love’s Food na mezzosopran, barytpn, 2 fortepiany, 2 skrzypiec i altówkę, 1988

Tre voci na sopran i zespół kameralny, sł. F. Petrarca, 1988

Be not Afeard na sopran, baryton i orkiestrę, wg Burzy W. Szekspira, 1989

Johannesgangaren na skrzypce, chór żeński, perkusję, 3 trąbki i dzwonki, sł. N. Steensen, 1989

Magic Island na sopran, baryton i orkiestrę kameralną, 1992

Cada canción na chór dziecięcy, chór mieszany i orkiestrę, sł. F. García Lorca, 1994

Confutatis na sopran, chór mieszany i orkiestrę, część utworu zbiorowa Requiem der Versöhnung, 1995

Non gridate na sopran, chór mieszany i orkiestrę, sł. G. Ungaretti, 1995

Three Unexpected Songs na kontratenor, lutnię, flet, krummhorn i violę da gamba, 1995

Nidaros na 6 głosów wokalnych, głos chłopięcy, chór dziecięcy, chór mieszany i orkiestrę, 1997

Heilt stille, 2 pieśni na sopran i wiolonczelę, sł. T. Vesaas, 1999

Sceniczne:

Katharsis, balet, 1962

Favola, balet, 1965

Stages, balet, 1971

Strender, balet, 1974

Ariadne, balet, 1977

Stormen (‘burza’), balet na sopran, baryton, orkiestrę i taśmę, wg W. Szekspira, 1979

Draumkvedet (‘pieśń snu’) na 9 głosów solowych, chór, orkiestrę i dźwięki elektroniczne, 1994

Elektroniczne:

Epitaffio na orkiestrę i taśmę, 1963, wyk. pol. Warszawska Jesień 1965; 2. wersja, 1978

Response, cykl: I na 2 perkusje i taśmę, 1966; II na perkusję i taśmę, 1968; III na perkusję, organy i taśmę, 1975; IV na 4 perkusje i taśmę, 1977

Evolution na taśmę, 1967

Colorazione na organy Hammonda, perkusję, 2 magnetofony, wzmacniacze i głośniki, 1968; 2. wersja, 1982

Ode to Light na taśmę, 1968

Solitaire na taśmę, 1968, wyk. pol. Warszawska Jesień 1969

Warszawa na taśmę, 1968

Peer Gynt na taśmę, 1969

Pace na taśmę, 1970

Poly – Poly na taśmę, 1970

Dinosaurus na akordeon i taśmę, 1971, wyk. pol. Warszawska Jesień 1975

Lux et tenebrae na taśmę, 1971

OHM na lirę i taśmę, 1971

Five Osaka Fragments na taśmę, 1973

Aurora na 4 głosy, krotale i taśmę, 1983; 2. wersja na 4-głosyw chór mieszany, perkusję i taśmę, 1984

Partita für Paul na skrzypce z elektronicznym systemem opóźniającym, 1985

Acantus firmus na wokalistę jazzowego i taśmę, 1987

Stille, Kepler tenker na taśmę, 1987

The Return of the Snark na puzon i taśmę, 1987

Adieu in memoriam Witold Lutosławski na orkiestrę smyczkową i taśmę, 1994, wyk. pol. Warszawska Jesień 1994