Nordheim Arne, *20 VI 1931 Larvik, †5 VI 2010 Oslo, norweski kompozytor. W latach 1948–52 studiował kompozycję, grę na organach, fortepianie i teorię muzyki w akademii muzycznej w Oslo, uczył się także prywatnie u V. Holmboe. W 1955 przebywał w Paryżu, gdzie kształcił się w dziedzinie muzyki elektronicznej i konkretnej. W 1967 nawiązał kontakt ze Studiem Eksperymentalnym PR w Warszawie, z którym współpraca trwała do 1972 (m.in. utwór Pace zamówiony przez PR). W 1970 zrealizował oprawę muzyczną pawilonu skandynawskiego na EXPO ’70 w Osace. W latach 1960–68 był krytykiem muzycznym gazety „Dagbladet” (Oslo). Od 1982 mieszkał w Grotten, rezydencji artystów, jako dożywotni stypendysta rządu norweskiego. Był laureatem wielu nagród i odznaczeń, m.in. w 1960 nagrody festiwalu w Bergen, w 1972 Nordic Council Music Prize za Eco, w 1980 Prix Italia, w 1996 nagrody Heinricha Steffena.
Twórczość Nordheima kształtowała się niezależnie od rozwoju współczesnej muzyki europejskiej pomimo oczywistych z nią związków. Motorem ewolucji indywidualnego stylu kompozytora było poszukiwanie nowych jakości ekspresyjnych w zakresie kolorystyki brzmienia, również w aspekcie przestrzennym. Najwcześniejsze utwory Nordheima (Epigram, Kwartet smyczkowy) wykazują jeszcze wpływy B. Bartóka i H. Saeveruda, jednak już w cyklu pieśni Aftonland pojawiają się elementy techniki dwunastotonowej, zapowiadające późniejszy styl kompozytora. Swobodna atonalność obecna jest w Canzonie, której konstrukcja wykazuje zaawansowaną technikę posługiwania się orkiestrą, przy zachowaniu wysoce ekspresyjnego wyrazu. W tym czasie Nordheim zetknął się ze współczesną twórczością tzw. szkoły polskiej (Lutosławski, Penderecki i in.), która wywarła znaczący wpływ na rozwój jego estetyki. Dalsze poszukiwania nowych jakości brzmieniowych skłoniły Nordheima do zainteresowania się na początku lat 60. możliwościami muzyki elektroakustycznej (Epitaffio, balet Katharsis zamówiony przez norweską operę państwową). Późniejsze dzieła Nordheima przeznaczone są z reguły na niewielkie zestawy instrumentów z taśmą lub na rozbudowane składy orkiestrowe. Pomimo znacznej ewolucji języka muzycznego kompozytora nadal zachowana jest w nich priorytetowa rola kolorystyki i ekspresji, czego doskonałym przykładem jest sztandarowa pozycja z tego okresu – Eco. Postawa estetyczna Nordheima przejawiała się także w utworach przeznaczonych na taśmę, np. w Solitaire do tekstu Les Bijoux z cyklu Kwiaty zła Ch. Baudelairea, w którym dominującym elementem jest przetwarzany głos ludzki.
Ważną rolę w twórczości Nordheima odgrywa także problematyka przestrzenności muzyki. Owocem badań kompozytora nad wykorzystaniem możliwości przestrzennych w zakresie autonomicznego dzieła muzycznego jest m.in. utwór Response I na dwa zestawy perkusyjne i taśmę, będący oryginalną próbą kreacji topofonicznego spektrum dźwiękowego w dużej sali (lub kilku połączonych pomieszczeniach), wewnątrz której publiczność może się dowolnie poruszać. Swojego rodzaju poligonem dla topofonicznych doświadczeń Nordheima była oprawa muzyczna pawilonu skandynawskiego na międzynarodowej wystawie EXPO ’70 w Osace. Wcześniej (1967) kompozytor nawiązał współpracę z A. Haukelandem, w wyniku której powstała tzw. soundsculpture (rzeźba dźwiękowa), łącząca aspekt wizualny z muzycznym dzięki 13 źródłom dźwięku rozmieszczonym na jej powierzchni i uruchamianym przez fotokomórkę.
Wielość i rozmaitość elementów we wczesnych dziełach Nordheima zadecydowała o heterogenicznym charakterze jego muzyki, w latach 70. zaznacza się jednak tendencja do ujednolicenia szaty brzmieniowej. Utwory Nordheima z tego okresu odznaczają się zwiewną, często melancholijną nastrojowością, pokrewną aurze muzyki impresjonistycznej (Spur). Ich powolny z reguły przebieg narracji opiera się na zestawianiu kontrastujących bloków brzmieniowych, stanowiących tło dla tzw. gestów psychicznych, struktur motywicznych o określonym wyrazie emocjonalnym. Ostatni etap twórczości Nordheima, zapoczątkowany pod koniec lat 80., cechuje odejście od mediów elektronicznych na rzecz gatunków czysto instrumentalnych, zwłaszcza orkiestrowych. Zasadniczej zmianie ulega strona emocjonalna jego muzyki; senna atmosfera dzieł z poprzedniego okresu ustępuje żywiołowości, a nawet witalistycznemu wigorowi (Tractatus). Wysoka temperatura emocjonalna nowszych utworów Nordheima to efekt zagęszczenia narracji, nierzadko na podobieństwo wideoklipu. Dominująca w nich rola wyrazistych gestów psychicznych wpłynęła również na pogłębienie wydźwięku emocjonalnego.
Instrumentalne:
Epigram na kwartet smyczkowy, 1955
Kwartet smyczkowy, 1956, 2. wersja pt. Rendez-vous na orkiestrę smyczkową, 1986
Nachruf na orkiestrę smyczkową, 1956; 2. wersja, 1975
Canzona na orkiestrę, 1960
Partita I na altówkę, klawesyn i perkusję, 1963
Signals na akordeon, perkusję i gitarę elektryczną, 1967, wyk. pol. Warszawska Jesień 1975
Partita II na gitarę elektryczną, 1969
Floating na orkiestrę, 1970, wyk. pol. Warszawska Jesień 1972
Listen na fortepian, 1971
Pomocy (tyt. oryg.) na klarnet, puzon, wiolonczelę i fortepian, 1972
Greening na orkiestrę, 1973
Spur na akordeon i orkiestrę, 1975, wyk. polskie Warszawska Jesień 1978
The Hunting of the Snark na puzon, 1975
Canto na wiolonczelę, organy i perkusję, 1978
Clamavi na wiolonczelę, 1980, wyk. pol. Warszawska Jesień 1983
Partita na 6 kontrabasów, 1981
Tenebrae na wiolonczelę i orkiestrę, 1982, wyk. polskie Warszawska Jesień 1987
Utposter na 24 trąbki, orkiestrę dętą i perkusję, 1984
Boomerang, koncert na obój i orkiestrę kameralną, 1985
Flashing na akordeon, 1985
Recall and Signals na orkiestrę dętą, 1986
Tractatus na flet, niski instrument dęty, harfę, czelestę, fortepian, perkusję i orkiestrę smyczkową, 1986, wyk. pol. Warszawska Jesień 1998
Varder na 8 lub więcej trąbek i orkiestrę, 1986
Magma na orkiestrę, 1988
Monolith na orkiestrę, 1990
Duplex na skrzypce i altówkę, 1991
Jubel na instrumenty dęte, perkusję i carillon, 1995
Koncert skrzypcowy, 1996
Suita na wiolonczelę, 1996
Three Stanzas na kontrabas, 1998
Wokalne:
Music to Two Fragments by Shelley na chór mieszany a cappella, 1985
Tres lamentationes na chór mieszany a cappella, 1985
Wokalno-instrumentalne:
Aftonland (‘kraina wieczoru’) na sopran i orkiestrę kameralną, sł. P. Lagerkvist, 1959
Eco na sopran, chór dziecięcy, chór mieszany i orkiestrę, sł. S. Quasimodo, 1967, wyk. pol. Warszawska Jesień 1970
Solar plexus na głos recytujący, fortepian lub organy i perkusję, 1973
Morgenraga na głos wokalny, saksofon, gitarę elektryczną, perkusję i kontrabas, 1973
Doria na tenor i orkiestrę, sł. E. Pound, 1975
Two One Singing na tenor i harfę, 1976
Tempora Noctis na 2 soprany, orkiestrę i taśmę, sł. Owidiusz, 1979
Nedstigningen (‘zejście’) na głos recytujący, chór mieszany, orkiestrę i media elektroniczne, 1980/96
Den første sommerfugl (‘pierwszy ptak lata) na sopran i harfę, sł. H. Wergeland, 1982
Wirklicher Wald na sopran, wiolonczelę, chór mieszany i orkiestrę, sł. R.M. Rilke, 1983
Klokkesong (‘pieśń dzwonu’) na kontratenor, instrumenty renesansowe, dzwony kościelne i chór mieszany, 1984
Ore, fermate il volo na kontratenor i teorban, 1986
La mia canzone na sopran, perkusję i fortepian, sł. F. Petrarca, 1987, wyk. pol. Warszawska Jesień 1987
Love’s Food na mezzosopran, barytpn, 2 fortepiany, 2 skrzypiec i altówkę, 1988
Tre voci na sopran i zespół kameralny, sł. F. Petrarca, 1988
Be not Afeard na sopran, baryton i orkiestrę, wg Burzy W. Szekspira, 1989
Johannesgangaren na skrzypce, chór żeński, perkusję, 3 trąbki i dzwonki, sł. N. Steensen, 1989
Magic Island na sopran, baryton i orkiestrę kameralną, 1992
Cada canción na chór dziecięcy, chór mieszany i orkiestrę, sł. F. García Lorca, 1994
Confutatis na sopran, chór mieszany i orkiestrę, część utworu zbiorowa Requiem der Versöhnung, 1995
Non gridate na sopran, chór mieszany i orkiestrę, sł. G. Ungaretti, 1995
Three Unexpected Songs na kontratenor, lutnię, flet, krummhorn i violę da gamba, 1995
Nidaros na 6 głosów wokalnych, głos chłopięcy, chór dziecięcy, chór mieszany i orkiestrę, 1997
Heilt stille, 2 pieśni na sopran i wiolonczelę, sł. T. Vesaas, 1999
Sceniczne:
Katharsis, balet, 1962
Favola, balet, 1965
Stages, balet, 1971
Strender, balet, 1974
Ariadne, balet, 1977
Stormen (‘burza’), balet na sopran, baryton, orkiestrę i taśmę, wg W. Szekspira, 1979
Draumkvedet (‘pieśń snu’) na 9 głosów solowych, chór, orkiestrę i dźwięki elektroniczne, 1994
Elektroniczne:
Epitaffio na orkiestrę i taśmę, 1963, wyk. pol. Warszawska Jesień 1965; 2. wersja, 1978
Response, cykl: I na 2 perkusje i taśmę, 1966; II na perkusję i taśmę, 1968; III na perkusję, organy i taśmę, 1975; IV na 4 perkusje i taśmę, 1977
Evolution na taśmę, 1967
Colorazione na organy Hammonda, perkusję, 2 magnetofony, wzmacniacze i głośniki, 1968; 2. wersja, 1982
Ode to Light na taśmę, 1968
Solitaire na taśmę, 1968, wyk. pol. Warszawska Jesień 1969
Warszawa na taśmę, 1968
Peer Gynt na taśmę, 1969
Pace na taśmę, 1970
Poly – Poly na taśmę, 1970
Dinosaurus na akordeon i taśmę, 1971, wyk. pol. Warszawska Jesień 1975
Lux et tenebrae na taśmę, 1971
OHM na lirę i taśmę, 1971
Five Osaka Fragments na taśmę, 1973
Aurora na 4 głosy, krotale i taśmę, 1983; 2. wersja na 4-głosyw chór mieszany, perkusję i taśmę, 1984
Partita für Paul na skrzypce z elektronicznym systemem opóźniającym, 1985
Acantus firmus na wokalistę jazzowego i taśmę, 1987
Stille, Kepler tenker na taśmę, 1987
The Return of the Snark na puzon i taśmę, 1987
Adieu in memoriam Witold Lutosławski na orkiestrę smyczkową i taśmę, 1994, wyk. pol. Warszawska Jesień 1994
