Moscheles [mˊoszeles] Ignaz, Isack, *23 V 1794 Praga, †10 III 1870 Lipsk, niemiecki pianista, dyrygent i kompozytor czeskiego pochodzenia. W latach 1804–08 był uczniem F.D. Webera, dyrektora konserwatorium w Pradze. W 1808 przeniósł się do Wiednia, gdzie poznał Beethovena; studiował jego dzieła, pobierając jednocześnie lekcje kontrapunktu u J.G. Albrechtsbergera i kompozycji u A. Salieriego. W 1815 rozpoczął karierę wirtuoza; odnosił sukcesy jako wykonawca własnych utworów (m.in. La marche d’Alexandre op. 32). Do 1825 występował w Niemczech, Wiedniu, Paryżu, Londynie i Pradze. Po ślubie z Charlotte Embden w 1825 osiedlił się w Londynie, gdzie uczył w Royal Academy of Music (m.in. H. Litolffa i S. Thalberga). W latach 1821–46 dyrygował koncertami Royal Philharmonic Society, w 1832–41 był członkiem zarządu tegoż towarzystwa. W 1824 poznał Mendelssohna; w 1829 wykonali wspólnie Koncert E-dur Mendelssohna na 2 fortepiany, w 1832 – Koncert Es-dur na 2 fortepiany Mozarta (KV 365), w 1835 wystąpili razem w Gewandhausie w Lipsku. W 1832 prowadził w Londynie pierwsze wykonanie Missa solemnis, w 1837 i w 1838 dyrygował IX Symfonią d-moll Beethovena. W 1837 zainicjował cykl koncertów historycznych, wykonując na klawesyn z 1771 r. utwory m.in. D. Scarlattiego i J.S. Bacha, a następnie dzieła Händla, Haydna, Mozarta, Clementiego, Webera i Beethovena. W 1839 wykonał z Chopinem w Paryżu przed królem Ludwikiem Filipem I swoją Grande sonate op. 47 (Chopin grał 2. partię), którą obaj wielokrotnie powtarzali w paryskich salonach. W 1840 koncertował razem z H. Herzem, S. Thalbergiem i Lisztem w Londynie. W 1846 wrócił do Lipska, gdzie został profesorem gry na fortepianie w konserwatorium.
Moscheles pozostał wierny podstawom klasycznego warsztatu kompozytorskiego, wzbogacając go o elementy stylu brillant; w jego twórczości widoczne są także cechy typowe dla muzyki romantyzmu – podjęcie gatunku miniatury instrumentalnej, nawiązanie do współczesnej liryki w pieśniach i do idei programowości. Wykazywał wielkie zainteresowanie i respekt dla muzyki przeszłości, zarówno jako kompozytor, jak i pianista. Największą wartość zachowały jego utwory fortepianowe, zwłaszcza sonaty, cenione m.in. przez Schumanna (Sonate mélancolique fis-moll op. 49, sonaty fortepianowe na 4 ręce). W utworach salonowych – fantazjach, rondach i wariacjach posługiwał się rozwiniętą techniką brillant. Z twórczości koncertowej najbardziej znany jest III Koncert fortepianowy g-moll op. 60 inspirowany koncertami fortepianowymi Beethovena, natomiast z utworów kameralnych – Septet D-dur op. 88, który stanowi rodzaj instrumentalnego koncertu. W Méthode des méthodes de piano (1837) stworzył syntezę sposobów gry na fortepianie, począwszy od pozycji ręki, a skończywszy na improwizacjach, którymi zachwycał słuchaczy; z tychże improwizacji wywodzi się m.in. 50 Präludien op. 73. Popierał stosowanie urządzenia konstrukcji F. Kalkbrennera (tzw. guide-mains), preferował klasyczny sposób gry palcowo-nadgarstkowej, choć uznawał ekonomię ruchów całej ręki. Podziwiał sposób gry Chopina, zamówił u niego 3 nouvelles études, które wykorzystał w Méthode des méthodes; doceniał wrażliwość i uczuciowość w utworach Chopina, widział w nich jednak „ckliwą kobiecość”, „dziwaczne modulacje” (A. Czartkowski, Z. Jeżewska Chopin żywy, Warszawa 1959) i brak zmysłu tworzenia całości z pojedynczych myśli muzycznych. Interesował się ponadto udoskonaleniami konstrukcji fortepianowych; już w 1821 przepowiadał wielką przyszłość wynalazkowi podwójnego wymyku w instrumentach Erarda, przydatnemu zwłaszcza przy repetycji dźwięków, grał także na wiedeńskich i angielskich fortepianach, m.in. w Wiedniu na wypożyczonym od Beethovena instrumencie firmy Broadwood, preferował jednak mechanizm fortepianów M. Clementiego.
Literatura: Thematisches Verzeichnis im Druck erschienener Compositionen von Ignaz Moscheles, Lipsk 1885, przedr. Londyn 1966; Aus Moscheless Leben…, red. Ch. Moscheles, 2 t., Lipsk 1873, wyd. ang. pt. Life of Moscheles i Recent Music and Musicians as Described in the Diaries and Correspondence of Ignaz Moscheles, tłum. A.D. Coleridge, Londyn 1873, przedr. Nowy Jork 1970 (zawiera wykaz kompozycji); Briefe von Felix Mendelssohn-Bartholdy an Ignaz und Charlotte Moscheles, red. F. Moscheles, Lipsk 1888, wyd. ang. Londyn 1888, przedr. Nowy Jork 1971; F. Moscheles Fragments of an Autobiography, Londyn 1899; J. Roche Ignaz Moscheles 1794–1870, „The Musical Times” CXI, 1970; E. Smidak Ignaz Isack Moscheles. Das Leben des Komponisten und seine Begenungen mit Beethoven, Liszt, Chopin, Mendelssohn, Wiedeń 1988, wyd. ang. Aldershot 1989.
Kompozycje (wyd. głównie w Lipsku i Wiedniu b.r.):
Instrumentalne:
Sonate caractéristique B-dur op. 27 na fortepian, 1814
Variations sur un thème de Händel op. 29 na fortepian, 1814
Sonate mélancolique fis-moll op. 49 na fortepian, 1814
La marche d’Alexandre op. 32 na fortepian i orkiestrę, 1815
Sekstet Es-dur op. 35 na skrzypce, flet, 2 rogi, wiolonczelę i fortepian, 1815
Sonate D-dur op. 22 na fortepian, przed 1815
Grosse Sonate E-dur op. 41 na fortepian, 1816
Grande sonate Es-dur op. 47 na fortepian na 4 ręce, 1816
I Koncert fortepianowy F-dur op. 45, 1819
Französisches Rondo op. 48 na fortepian, skrzypce i orkiestrę, 1819
Sonata A-dur op. 44 na fortepian i flet, 1819
III Koncert fortepianowy g-moll op. 60 (także 58), 1820
Fantaisie et variations sur „Au clair de la lune” op. 50 na fortepian i orkiestrę, 1821
Allegri di bravura op. 51 na fortepian, 1821
IV Koncert fortepianowy E-dur op. 64, 1823
Hommage à Händel op. 92 na 2 fortepiany, 1823
II Koncert fortepianowy Es-dur op. 56, 1825
V Koncert fortepianowy C-dur op. 87, 1826
Souvenirs d’Irlande op. 69 na fortepian i orkiestrę, 1826
Anklänge aus Schottland. Fantasie op. 75 na fortepian i orkiestrę, 1826
Fantaisie sur des airs des bardes écossais op. 80 na fortepian i orkiestrę, 1828
Sonata G-dur op. 79 na flet lub skrzypce i fortepian, 1828
Symfonia C-dur op. 81, 1829
Souvenirs de Danemarc op. 83 na fortepian i orkiestrę, 1830
Trio c-moll op. 84 na fortepian, skrzypce i wiolonczelę, 1830
Septet D-dur op. 88 na skrzypce, altówkę, klarnet, róg, wiolonczelę, kontrabas i fortepian, 1832
VI Koncert fortepianowy B-dur „Fantastique” op. 90, 1833
Duo concertant op. 87b, z Mendelssohnem, wariacje na temat marsza z muzyki teatralnej Webera do sztuki pt. Preziosa na 2 fortepiany i orkiestrę, 1833
Jeanne d Arc, uwertura wg Schillera op. 91, 1835
VII Koncert fortepianowy c-moll „Pathétique” op. 93, 1836
VIII Koncert fortepianowy D-dur „Pastorale” op. 96, 1838
Hommage à Weber op. 102 na fortepian na 4 ręce, 1842
Grande sonate symphonique h-moll op. 112 nr 2 na 2 fortepiany, 1845
Sonata E-dur op. 121 na wiolonczelę i fortepian, 1850
ok. 100 in. utworów na fortepian, m.in. wariacji, rond, divertissements, walców, polonezów, impromptus, fantazji, marszów, duos concertants
dydaktyczne:
Studien op. 70, 24 utworów, 1826
50 Präludien op. 73, 1827
Charakteristische Studien op. 95, 12 utworów, 1836
Tägliche Studien über die harmonisierten Skalen op. 107, 59 utworów na fortepian na 4 ręce, 1842
Wokalne:
cykle pieśni do sł. E. Ludwiga, L. Uhlanda, F. Rückerta, E. Geibla i in.
Inne:
opracowania utworów innych kompozytorów, m.in. Beethovena, Clementiego, Händla, Haydna, Webera
Prace:
Méthode des méthodes de piano, z F.-J. Fétisem, Paryż 1837, przedr. Genewa 1973
A. Schindler The Life of Beethoven, Londyn 1841 (tłumaczenie na jęz. angielski)