Zimmermann, Bernd Alois

Zimmermann [cʹyme^rman] Bernd, Bernhard, Alois, *20 III 1918 Bliesheim (k. Kolonii), †10 VIII 1970 Gross-Königsdorf (k. Kolonii), niemiecki kompozytor. W 1937 rozpoczął studia na kierunku pedagogicznym w Hochschule für Lehrerausbildung w Bonn, w latach 1938–40 oraz 1943–44 studiował kompozycję, muzykologię i edukację muzyczną w Hochschule für Musik w Kolonii (pod kierunkiem m.in. H. Lemachera, P. Miesa, Ph. Jarnacha), dyplom uzyskał w 1947. W latach 1940–42 odbywał służbę wojskową m.in. we Francji, gdzie poznał utwory I. Strawińskiego i D. Milhauda. W latach 1948–50 brał udział w Międzynarodowych Kursach Wakacyjnych Nowej Muzyki w Darmstadcie, podczas których zetknął się z W. Fortnerem i R. Leibowitzem. W latach 1950–52 wykładał w katedrze muzykologii uniwersytetu w Kolonii, od 1957 kierował wydziałem teatru radiowego, filmu i muzyki scenicznej w Hochschule für Musik w Kolonii (od 1962 jako profesor). W 1968 otrzymał propozycję wykładania kompozycji w Berliner Hochschule der Künste. W 1956 został wybrany przewodniczącym niemieckiej sekcji Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej (MTMW). W 1957 oraz 1963 był stypendystą w Villa Massimo w Rzymie, 1960 otrzymał Grosser Kunstpreis des Landes Nordrhein-Westfalen, w 1966 nagrodę artystyczną miasta Kolonii. W 1965 został przyjęty do Akademie der Künste w Berlinie.

Już w pierwszych dziełach Zimmermanna objawił wielki talent kompozytorski, przejawiający się w znakomitym panowaniu nad brzmieniowymi możliwościami instrumentów oraz w wykorzystaniu dramaturgicznego potencjału formy. Predylekcja do wyrazistej rytmiki, wyszukanej i jednocześnie silnie oddziałującej harmonii oraz umiejętność budowania napięć poprzez stosowanie kontrastów (wynikających m.in. z zestawiania oryginalnie zaplanowanych faktur i barw) wcześnie zaowocowała indywidualnym rysem stylistycznym o ekspresjonistycznej proweniencji i wywołała wrażenie rozmachu (m.in. Sinfonie in einem Satz). Wyrazistość narracji podkreśla czytelna i eksponowana motywika (zwłaszcza w Canto di speranza czy Antiphonen). Zaadaptowanie w 1951 przez Zimmermanna techniki dodekafonicznej oraz serialnej (w sposób bardzo zindywidualizowany, m.in. w Koncercie „Nobody Knows the Trouble I See”, w Omnia tempus habent – utworze skonstruowanym bardzo rygorystycznie pod względem techniki czy Perspektiven – pierwszym całkowicie serialnym utworze Zimmermanna) nie wpłynęło zasadniczo na zmianę stylu kompozytora, jakkolwiek wiązało się z wyostrzeniem wyrazu. Równocześnie Zimmermann zaczął szeroko stosować cytat jako jedną z głównych kategorii ekspresyjnych i formotwórczych. Bezpośrednie nawiązania do stylów przeszłości, a także muzyki ludowej pojawiają się w Rheinische Kirmestänze, Giostra genovese (utworze skomponowanym w oparciu o XVI-wieczne tańce O. Gibbonsa, W. Byrda, G. Frescobaldiego i innych) i przede wszystkim w Musique pour les soupers du Roi Ubu. W jednym ze szczytowych osiągnięć Zimmermanna, operze Die Soldaten, skonstruowanej w oparciu o stworzone przez kompozytora zasady „kompozycji pluralistycznej” (polegającej na stosowaniu techniki collage’u) występują cytaty m.in. z chorału gregoriańskiego, utworów J.S. Bacha, z drugiej zaś strony nawiązania do muzyki jazzowej, a w sferze koncepcyjnej obecne są wpływy scenicznych dzieł A. Berga. Materiał dźwiękowy utworu opiera się na jednej symetrycznej serii, organizującej wszystkie parametry muzyczne, każda scena skonstruowana została według tradycyjnej formy muzycznej (m.in. ciacona, ricercar, toccata, nokturn, rondino itp.). Niektóre sceny rozgrywają się równocześnie. Zimmermann wykorzystał tutaj elementy muzyki elektronicznej, taniec, pantomimę oraz projekcje filmowe. Dzieło – początkowo uznane za niewykonalne – należy obecnie do najwybitniejszych pozycji operowych XX w. Najobszerniejsze i jednocześnie najbardziej wielopoziomowe zastosowanie cytatu jest obecne w monumentalnym Requiem für einen jungen Dichter, w którym kompozytor zawarł najgłębsze, najbardziej osobiste emocje i refleksje na temat śmierci. Dzieło to nie jest typowe dla swojego gatunku, tekst liturgiczny występuje tu jako osnowa konstrukcyjna. Związek z tradycyjnym modelem pozostał jedynie na płaszczyźnie nomenklaturowej – w ramach całości znalazły się dwa ogniwa noszące określenia Requiem, pozostałe części to: Ricercar, Rappresentazione, Elegia, Tratto, Lamento oraz Dona nobis pacem. Kompozytor wykorzystał fragmenty dzieł liturgicznych, dokumentów, relacji prasowych, a nawet oryginalne nagrania historycznych wypowiedzi, m.in. papieża Jana XXIII, J. Goebbelsa, A. Hitlera, N. Chamberlaina, I. Nagya i Mao Zedonga. Autorami wielu z nich były osoby, które targnęły się na własne życie. Wokalno-instrumentalne utwory Zimmermanna skomponowane w ostatnich latach życia mają postać manifestów filozoficznych, nierzadko o skrajnie pesymistycznej wymowie i silnie ekspresjonistycznym charakterze (Requiem…, Ich wandte mich und sah an alles Unrecht, das geschah unter der Sonne). Warstwa słowna odgrywa w nich nierzadko rolę równorzędną muzyce, w służbie nadrzędnej idei o wymiarze filozoficznym. W innych utworach, głównie instrumentalnych (Photoptosis, Stille und Umkehr), sposób kształtowania narracji podporządkowany zostaje tzw. Zeitausdehnung, czyli oryginalnej idei „rozciągnięcia czasu”. W większości utworów Zimmermann dążył do przezwyciężenia zależności muzyki od linearnej natury czasu, stosując nakładanie heterogenicznych warstw wg autorskiej koncepcji „kulistej postaci czasu” (Kugelgestalt der Zeit), której przejawem jest m.in. symultaniczna koegzystencja elementów pochodzących z bardzo różnych stylów muzyki przeszłości i teraźniejszości (w tym również muzyki popularnej i jazzowej). Pracę nad ostatnim projektem Zimmermanna – operą Medea – przerwała samobójcza śmierć kompozytora, do której pchnęła go świadomość nadchodzącej ślepoty.

Literatura: M. Rothärmel Der pluralistische Zimmermann, „Melos” XXXV, 1968; A. von Imhoff Der frühe Bernd Alois Zimmermann, „Melos” XLII, 1975; C. Dahlhaus „Kugelgestalt der Zeit”. Zu Bernd Alois Zimmermanns Musikphilosophie, „Musik und Bildung” X, 1978; J.P. Hiekel Bernd Alois Zimmermanns Requiem für einen jungen Dichter, Stuttgart 1995; K. Ebbeke Zeitschichtung. Gesammelte Aufsätze zum Werk von Bernd Alois Zimmermann, Moguncja 1998; Bernd Alois Zimmermann, materiały z konferencji w Dreźnie 2004, red. U. Tadday, Monachium 2005; R. Paland Work in Progress und Werkindividualität Bernd Alois Zimmermann Instrumentalwerke 1960–1965, Moguncja 2006.