Zboińska-Ruszkowska Helena, 1o voto Ruszkowska, 2o voto Seeliger, *23 IV 1877 Lwów, †3 XI 1948 Kraków, polska śpiewaczka (sopran) i pedagog. Córka Marcelego Zboińskiego, aktora i reżysera teatralnego. Śpiewu uczyła się u W. Wysockiego we Lwowie, u S. Wołoszki w Warszawie, a także w Wiedniu (1902, 1904?, 1906) oraz prawdopodobnie w Mediolanie i Madrycie. Debiutowała we Lwowie: w 1899 na koncercie (pieśni F. Chopina), a 13 VI 1900 w Teatrze Miejskim (rola tytułowa w Marcie F. von Flotowa), w którym występowała do 1902, m.in. jako Ulana w polskiej premierze Manru I.J. Paderewskiego (8 VI 1901). W latach 1903–07 była primadonną opery w Warszawie, goszcząc także w Wiedniu i we Lwowie. Występowała w tym okresie w dziełach R. Wagnera, m.in. jako Elza w Lohengrinie (Warszawa 1903), Zyglinda w Walkirii (Warszawa 1903, polska premiera), Brunhilda w Zygfrydzie (Lwów 1907, polska premiera), Elżbieta w Tannhäuserze, Senta w Holendrze tułaczu, ponadto kreowała główne role w operach S. Moniuszki (tytułowa w Halce i Hrabinie, Hanna w Strasznym dworze), P. Czajkowskiego (Eugeniusz Oniegin, Dama Pikowa), B. Smetany (Sprzedana narzeczona), G. Meyerbeera (Hugonoci), J. Masseneta (Werter), G. Verdiego (Ernani, Otello, Aida), G. Pucciniego (Tosca, Cyganeria) i in. Ze szczególnym zamiłowaniem propagowała opery polskie; śpiewała m.in. w premierach Janka W. Żeleńskiego, Filenis i Marii R. Statkowskiego, Urwasi E. Dłuskiego i Pana Wołodyjowskiego H. Skirmunta (obie Lwów 1902), a także w wystawieniach Mazepy A. Münchheimera i Ducha Wojewody L. Grossmana.
Największe sukcesy odnosiła w Wiedniu, szczególnie w tytułowej roli w Aidzie Verdiego (1906). W XII 1907 debiutowała w La Scali w Mediolanie w Pierścieniu Nibelunga Wagnera; w I 1908 śpiewała na tej scenie partię Iguamoty w Krzysztofie Kolumbie A. Franchettiego, w IV 1908 wystąpiła obok F. Szalapina (pod batutą A. Toscaniniego) jako Helena w Mefistofelesie A. Boita, a w X 1913 w tytułowej roli w Aidzie (pod dyrekcją T. Serafina), w ramach obchodów stulecia urodzin Verdiego. Występy w La Scali stały się początkiem wielkiej międzynarodowej kariery Zboińskiej-Ruszkowskiej. W latach 1908–14 gościła prawie wyłącznie na scenach zagranicznych: w Palermo (1908–09), Madrycie (1909–11), Wiedniu (od 1910), Mediolanie (1911, 1913), Barcelonie (1911–12), Trieście (1912), Turynie (1913) i in. miastach włoskich oraz w 1910 – z ogromnym powodzeniem – w Ameryce Południowej, m.in. w Buenos Aires (Teatro Colón) i Montevideo. W latach 1914–16 śpiewała w Hofoper w Wiedniu, od 1916 w Národni Divadlo w Pradze, z przerwami na występy we Lwowie (1916), w Warszawie (1917) i Krakowie (VII–IX 1918). Od wiosny 1919 związana była przez 9 sezonów jako „primadonna dramatyczna” z Operą Warszawską, gdzie współpracując z E. Młynarskim, stworzyła wiele niezapomnianych kreacji, m.in. w 1919 w Fideliu Beethovena (polska premiera), w 1920 w Halce Moniuszki, w 1922 jako Marszałkowa w Kawalerze srebrnej róży R. Straussa (polska premiera) oraz w rolach Wagnerowskich – jako Izolda w Tristanie i Izoldzie (1921), Elżbieta w Tannhäuserze (1923), Brunhilda w Walkirii (1923) i Zygfrydzie (1925). Odnosiła też sukcesy na estradzie koncertowej, m.in. w IX Symfonii Beethovena (w ramach obchodów 150-lecia urodzin kompozytora, 1920) i w III Symfonii K. Szymanowskiego (1926). Dała wiele koncertów w okresie powstań na Górnym Śląsku w latach 1919–21 oraz w 1924/25 w Teatrze Polskim w Katowicach. 16 IV 1925 obchodziła jubileusz 25-lecia pracy artystycznej w Teatrze Wielkim w Warszawie (Donna Anna w Don Giovannim W.A. Mozarta); była odznaczona Orderem Odrodzenia Polski. Ze sceną pożegnała się 17 IV 1928 rolą królowej Bony w Zygmuncie Auguście T. Joteyki, którą kreowała także podczas prapremiery w 1925. Od 1928 mieszkała w Krakowie, zajmując się pracą pedagogiczną; uczyła we własnej szkole śpiewu oraz prowadziła klasy wokalne w konserwatorium (1928–38) i PWSM (1945–48). Współpracowała też z krakowską rozgłośnią PR. Została pochowana na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Zboińska-Ruszkowska należała do najwybitniejszych śpiewaczek polskich w 1. połowie XX w. Posiadała silny sopran dramatyczno-liryczny, który cechowały nieposzlakowana czystość i techniczna sprawność, wzorowa emisja, szlachetna barwa i świeżość; jej „dźwięk miał niespotykaną słodycz i miękkość atłasu” (S. Niewiadomski, „Gazeta Warszawska” 1920 nr 38). Była ambitna, muzykalna, obdarzona zmysłem dramatycznym i doskonałą pamięcią; jej niezrealizowanym marzeniem pozostało zaśpiewanie w Hagith Szymanowskiego. Szczególnie ceniono ją za role w dziełach Wagnera, była też wytrawną odtwórczynią pieśni. Wykształciła m.in. M. Modrakowską, H. Dudicz-Latoszewską, E. Bandrowską-Turską, W. Wermińską. W firmach Pathé, Gramophon, Victor (190–16) nagrała pieśni Chopina i Karłowicza oraz wiele fragmentów operowych; utrwaliła także m.in. Stabat Mater G. Rossiniego z zespołami La Scali (Victor 1910). Niektóre nagrania Zboińskiej-Ruszkowskiej ukazały się w reedycjach: «Gwiazdy Polskiej Opery» (1961 PN), «The World of Singing» V (The Polish School, cz. 1: Sopranos and Mezzosopranos 1902–1935, Vocal Archives 1996), «The Stars of the Warsaw Opera» (The Unknown Recordings 1902–27, Minerva 1997).
Syn Zboińskiej-Ruszkowskiej, Wojciech Roman Ruszkowski (1897–1976), był śpiewakiem operetkowo-rewiowym i aktorem (od 1954 w Starym Teatrze w Krakowie), cenionym przez K. Swinarskiego.
Literatura: F. B. [F. Brzeziński] Tristan i Izolda Wagnera w Teatrze Wielkim, „Kurier Warszawski” 1921 nr 26; J. Grabowski Wagner w Warszawie, „Ruch Muzyczny” 1963 nr 10; J. Kański Mistrzowie sceny operowej, Kraków 1974, 2. wyd. uzup. 1998; J. Szczublewski Teatr Wielki w Warszawie 1833–1993, Warszawa 1993.
