Witwicki, Stefan

Witwicki Stefan, *13 IX 1801 Janów (Podole), †15 IV 1847 Rzym, polski poeta wczesnoromantyczny i eseista, w pamięci powszechnej utrwalony jako autor Piosnek sielskich. Syn profesora Liceum Krzemienieckiego, wcześnie osierocony. Od 1822 osiadł w Warszawie, zatrudniony w Komisji Rządowej Wyznań i Oświaty. Pierwsze swe wiersze i teksty krytyczne publikował w „Gazecie Polskiej”, „Pamiętniku Warszawskim”, „Dzienniku Warszawskim” i „Melitele”; udzielał się w salonach Teresy Kickiej i Katarzyny Lewockiej; przyjaźnią związany z kręgiem wczesnoromantycznych pisarzy i artystów: z B. Zaleskim, A.E. Odyńcem, J. Korzeniowskim, M. Mochnackim i F. Chopinem. Za swego mistrza uznawał zrazu K. Brodzińskiego, szczególnie jako autora rozprawy O idylli pod względem moralnym (Warszawa 1823). Debiutował nieszczęśliwie, dedykowanym Brodzińskiemu zbiorem Ballad i romansów (1824), który nie wyszedł poza słabe i dziwaczne naśladownictwo Mickiewicza; uznany za „poetyckie samobójstwo”, na wiele lat zaciążył na opinii poety. Rehabilitował się, wydając w 1830 inspirowane głównymi tekstami Starego Testamentu Poezje biblijne, a przede wszystkim wspomniane Piosnki sielskie, zbiór wierszy prostych i bezpretensjonalnych, wprost zapraszających do upieśniowienia. W reakcji na wybuch powstania listopadowego opublikował w „Bardzie Odrodzonej Polski” (t. 1) pieśni powstańcze. Ze względu na stan zdrowia nie mógł uczestniczyć bezpośrednio w walkach, lecz działał w Gwardii Narodowej. W 1832 opuścił kraj i przez Drezno dotarł do Paryża, biorąc odtąd – wraz z J. Niemcewiczem, A. Czartoryskim, A. Mickiewiczem, B. Zaleskim i F. Chopinem – czynny udział w życiu Wielkiej Emigracji (Towarzystwo Literackie Polskie, Towarzystwo Braci Zjednoczonych, Towarzystwo Naukowej Pomocy). Wśród nowych tytułów przeważały teksty nastawione patriotycznie (Moskale w Polsce 1833) i moralistycznie (Wieczory pielgrzyma 1833, 1835, Ołtarzyk polski 1836). W latach 1841–45, wspólnie z Zaleskim i Chopinem, toczył spór z Mickiewiczem, stając po stronie przeciwników towianizmu (Towiańszczyzna wystawiona i aneksami objaśniona 1844). Ostatnie lata, ciężko chory, leczył się bezskutecznie w paru uzdrowiskach; w 1846 udał się do Rzymu, by wstąpić do zakonu zmartwychwstańców; C.K. Norwid w Czarnych kwiatach uwiecznił ostatnie z nim spotkanie.

Twórczość Witwickiego – jakkolwiek zespolona nadrzędną „ideą służby narodowej” – co do środków wyrazu została wyraźnie zróżnicowana na przed- i popowstaniową. Do 1831 Witwicki wyrażał swe myśli i przekonania niemal wyłącznie wierszem, zaś po tym roku, w przeważającej mierze – prozą. Na twórczość przedpowstaniową złożyły się utwory reprezentujące trzy grupy gatunków: ballady i romanse, psalmy i treny oraz pieśni i piosnki sielskie, czyli bukoliczne. Jedynie ta ostatnia grupa tekstów zdobyła szersze uznanie współczesnych, wywołała zainteresowanie i rezonans wśród kompozytorów.

Swój światopogląd poetycki wyraził Witwicki obszernie i dobitnie w Przedmowie do Piosnek sielskich: „Poezja nie jest wypadkiem naukowej ogłady towarzyskiej ani sztuk rymotwórczych. Chociaż ulega ogólnym prawom rozsądku i gustu, [...] jest ona dziełem natchnienia i mową serca; jest równie jak pobożność wrodzoną, naturalną potrzebą dla każdej tkliwej i pięknej duszy”. Jakkolwiek „towarzyszka i tłumaczka serca, równie w pałacu, jak pod ubogą strzechą, [...] swobodniej oddycha na polach wiejskich”. Równocześnie odżegnywał się od wzoru, od którego wyszedł: od „idyllizmu”, czyli „sielankowości” postulowanej przez K. Brodzińskiego. Zachęcał przy tym do zbierania autentycznej poezji ludowej, zwracając uwagę na jej piękno odrębne i oryginalne. „Życzyć bardzo należy – pisał – aby nuty naszych śpiewów gminnych, podobnież jak same [słowa] pieśni, zostały zebrane i ogłoszone”.

Inspirowane wzorami ludowymi z różnych stron kraju, a także pieśniami słowiańszczyzny wschodniej (Narzeczony) i południowej (Smutna rzeka), piosnki sielskie Witwickiego nie stanowią ani tłumaczeń, ani naśladownictw, a jedynie stylizacje lub swobodne fantazje na „sielskie” (czyli „wiejskie”) tematy. Tematycznie zróżnicowane wielostronnie, toczą się w aurze pokoju lub wojny, wydarzeń czułych lub bohaterskich, powrotów i pożegnań; zawsze jedynie w postaci szkicu sytuacji niedopowiedzianej, otwartej, dającej do myślenia. W zakresie budowy wiersza Witwicki świadomie stroni od form wyrafinowanych – jedyny raz na 55 wierszy zbioru używa formatu właściwego dla stylu wysokiego (Gdybym ja była słoneczkiem, 5+6), a 36 razy formatu najbardziej zadomowionego w pieśni ludowej i popularnej (To są czary, pewno czary, 4+4). Zaledwie parokrotnie posługuje się wierszem rzadszym (Strumyk lubi w dolinie, 4+3, Stała Marysia nad wodą, 5+3). Absolutna większość „piosnek sielskich” wypowiedziana zostaje poprzez strofę 4-wersową, typową dla wiejskich przyśpiewek (38 wierszy), zaledwie jeden raz sięgnął Witwicki po kształt uczonej sekstyny (Przyczyna). Chętniej niż wierszem sylabicznym zdawał się posługiwać wierszem sylabotonicznym, najczęściej wówczas najprostszym z nich, trochejem, traktowanym zresztą nieortodoksyjnie (np. Błyszczą krople rosy).

Można sądzić, iż właśnie prostota układu i śpiewność narracji wynikająca ze związanej z sylabotonizmem powtarzalności przyciągnęły do piosnek sielskich Witwickiego, do ich lekkim piórem naszkicowanego wczesnoromantycznego świata, kompozytorów swego czasu. Dla młodego Chopina Witwicki stał się poetą naczelnym, w latach wczesnych – niemal jedynym. Na 19 znanych nam dziś jego pieśni 10 zainspirowanych zostało tekstami poety: w Warszawie powstało ich pięć (Życzenie, Gdzie lubi, Poseł, Czary, Hulanka), trzy w Wiedniu (Wojak, Smutna rzeka, Narzeczony), a dwie – po latach w Paryżu (Pierścień, Wiosna). Równie inspirująco wiersze Witwickiego podziałały na paru kolegów Chopina: Dobrzyńskiego, Nowakowskiego i Fontanę. Wszyscy trzej parokrotnie sięgali po te same teksty, jakie zainspirowały Chopina. J. Nowakowski oprócz Marzenia, Przyczyny i Kochanka do gwiazdy, w pięciu, chyba nieświadomie, zmierzył się z Chopinem (Życzenie, Gdzie lubi, Poseł, Wojak i Wiosna), F.J. Dobrzyński, oprócz Hulanki, Czarów, Posła i Wiosny sięgnął po parę tekstów, które Chopina nie pociągnęły: po Rycerza, Piosnkę gajowego i po Opuszczoną. J. Fontana za Chopinem powtórzył jedynie Smutną rzekę; poza tym skomponował jeszcze trzy pieśni do słów odmiennych: Kwiatki, Przypadek i Wyjazd. Największe zainteresowanie piosnkami sielskimi Witwickiego przejawił S. Moniuszko, autor 12 pieśni do słów poety, rozsianych w kolejnych tomach Śpiewników domowych. Jedynie pisząc trzy z nich (Wiosnę, Hulankę i Czary) powtórzył Moniuszko wybór Chopina. Pojedyncze pieśni skomponowali ponadto m.in. A. Woykowski, T. Nidecki i K. Lubomirski. Żadnej z pieśni inspirowanej piosnkami sielskim Witwickiego – z wyjątkiem pieśni Chopina i jednej z pieśni Moniuszki (Wiosna) – nie dane było w dziejach i w repertuarze pieśni polskiej zaistnieć na trwałe. Paradoksalnie, to pieśniom Chopina zawdzięcza poeta utrwalenie swego nazwiska w dziejach polskiej kultury.

Literatura: J. Sikorski Dwanaście śpiewów polskich przez Józefa Nowakowskiego, „Biblioteka Warszawska” 1849; J. Sikorski Fryderyka Chopina zbiór śpiewów polskich, „Ruch Muzyczny” 1859 nr 40 i 41; J. Woźnicki Katalog śpiewów polskich, Kijów 1908, Warszawa 1986; F. German Chopin i literaci warszawscy, Kraków 1960; F. German Chopin i Witwicki, „Annales Chopin” V, 1960; M. Tomaszewski Filiacje twórczości pieśniarskiej Chopina z polską pieśnią ludową, popularną i artystyczną, „Muzyka” 1961 nr 2; T. Kaczyński Texte poétique – en tant que source d'inspiration musicale dans certains chants de Chopin et Moniuszko, The Book of the First International Musicological Congress, devoted to the Works of Frederick Chopin 16th–22nd February 1960, Warszawa 1963; C.K. Norwid Czarne kwiaty, wyd. J.W. Gomulicki, Warszawa 1968; A. Matracka-Kościelny Związki słowno-muzyczne w pieśniach Chopina, „Rocznik Chopinowski” 1981 XIII, 1981; W.J. Podgórski Żyw dotąd w młodej Chopina piosence, wstęp do: S. Witwicki Piosnki sielskie..., Warszawa 1986; M.-P. Rambeau Chopin et son poète Stefan Witwicki, w: Frédéric Chopin. Interprétations, red. J.-J. Eigeldinger, Genewa 2005.