Wieniawski, Józef

Wieniawski Józef, *23 V 1837 Lublin, †11 XI 1912 Bruksela, pianista, kompozytor, pedagog, brat Henryka Wieniawskiego. Naukę gry na fortepianie rozpoczął u matki, Reginy Wieniawskiej, siostry E. Wolffa, i u lubelskich nauczycieli, m.in. u F. Synka. Studiował w latach 1847–50 w konserwatorium w Paryżu u P.J.G. Zimmermanna i A.F. Marmontela (fortepian) oraz Ch.H. Alkana (solfeż), zdobywając pierwsze nagrody z tych przedmiotów już w 1849, a na zakończenie nauki I nagrodę z gry na fortepianie oraz z harmonii (16 VII 1850). Grę na fortepianie doskonalił u E. Wolffa. Karierę pianistyczną rozpoczął u boku Henryka Wieniawskiego koncertem w Paryżu, prawdopodobnie w 1849 (wg niektórych źródeł 12 II 1848); następnie obaj wystąpili w Warszawie, m.in. 16, 18 i 23 XII 1850, także 1851 i 1852,1850–57 w Kaliszu, Radomiu i Lublinie, w 1851 i 1852 w Wilnie i Helsinkach. Równocześnie podróżowali po Rosji i Ukrainie; w latach1851-52 koncertowali w Petersburgu i Odessie, potem odwiedzili Woroneż, Tułę, Orzeł, Kursk, Charków, Twer, Kazań, Kijów, Żytomierz, Moskwę, Dorpat, ogółem w ciągu 2 lat wystąpili w Rosji ok. 200 razy. Po koncertach w Lipsku, Monachium, Wiedniu, Dreźnie i Krakowie (wszystkie w 1853), w 1854 byli w Berlinie (16 koncertów), Królewcu, Gdańsku, Poznaniu (11 koncertów), Bydgoszczy, Frankfurcie nad Menem oraz w Würzburgu, Monachium, Norymberdze, zaś w 1855 w Hanowerze, Hamburgu i Brukseli oraz 1857 w Krakowie i Lwowie. Odtąd Józef Wieniawski występował sam, uzupełniając zarazem wykształcenie; w latach 1855–56 (wg niektórych źródeł już w 1853) doskonalił technikę pianistyczną u F. Liszta w Weimarze, a w 1856–58 (–1857?) studiował kompozycję u A.B. Marxa w Berlinie. Osiadłszy w 1859 w Warszawie na dłużej, organizował muzyczne poranki i wieczory muzyki kameralnej, m.in. z J. Hornzielem, J. Goebeltem i bratem Aleksandrem, śpiewakiem, oraz grywał na 2 fortepiany z M. Kalergis, M. Więckowską i F. Dulckenem, później z I.J. Paderewskim (poranki reaktywował w 1873), wyjeżdżał też z koncertami na prowincję (Kielce, Piotrków, Białystok, Suwałki, Grodno, Kowno). Przyjaźniąc się z Moniuszką, przyczynił się do wydania w Paryżu jego pieśni i III Litanii ostrobramskiej (Echos de Pologne, 1862) oraz zabiegał o wystawienie którejś z oper we Francji. Dyrygował tam również oratoryjnymi dziełami Haydna i Beethovena. Od 1864 Józef Wieniawski działał w Moskwie jako wykładowca tzw. klas muzycznych przy moskiewskim oddziale Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego, a od 1866 jako profesor konserwatorium i sekretarz rady artystycznej uczelni. Po roku z kontraktu się wycofał, utworzył jednak i prowadził przez kilka lat prywatne klasy muzyki (wg J. Kleczyńskiego miał 700 uczniów). Od 1868 łączył tę pracę z pobytami w Warszawie, gdzie mieszkali jego rodzice. W 1871 grał po raz trzeci i ostatni w Krakowie, a w 1872 w Dreźnie (z wielkim powodzeniem, zwłaszcza w improwizacji). 1 III 1875 dał jedyny recital we Wrocławiu. W 1871 wszedł do grona członków-założycieli WTM. Wybrany 28 II 1875 dyrektorem Towarzystwa, wiele starań włożył w poprawę jakości koncertów, zwłaszcza kameralnych i orkiestrowych, którymi także dyrygował, oraz doskonalenie pracy chóru. Po 3 latach zrezygnował z ubiegania się o reelekcję i wyjechał do Paryża (za całokształt pracy dla WTM otrzymał w 1896 godność członka honorowego). W 1878 przeniósł się do Brukseli na stanowisko profesora konserwatorium w klasie fortepianu; organizował tam cieszące się dużym powodzeniem koncerty kameralne w Palais des Beaux Arts (z J. Hubayem) i w Salle de la Grande Harmonie (z E. Ysaÿe’em), wyższe kursy fortepianowe, a od 1900 własne Séances de Piano. Jeden z ostatnich koncertów dał w Lipsku w 1910. Dokonał kilku nagrań na wałkach pianolowych firmy Phonola i Triphonola. Ożeniony w 1889 z Melanią Hilsheimer (1860–1942), córką drezdeńskiego bankiera, miał syna i 2 córki, Elżbietę (1892–1978), skrzypaczkę i wiolonczelistkę, oraz Marcelę (1894–1987). Pochowany został w Brukseli na cmentarzu Ixelles. Bogate zbiory wydanych dzieł Józefa Wieniawskiego posiadają Biblioteka Narodowa, Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego i biblioteka konserwatorium w Brukseli.

Wieniawski był wybitnym pianistą, przez europejską i polską krytykę stawianym obok An. Rubinsteina i K. Tausiga. Kreatywnością gry ustępował bratu Henrykowi, lecz zdumiewał fenomenalną techniką, muzykalnością i pamięcią. Grał ze spokojem, precyzją, ekspresją i gracją, mistrzowsko improwizował i akompaniował. Lubił instrumenty o lekkiej klawiaturze, co wiązało się z konserwatywną techniką jego gry „z przegubu”. Miał ogromny repertuar, jednak najchętniej grał utwory Chopina. Uważano, że jego interpretacje ballad obok wykonań J. Śliwińskiego i A. Michałowskiego najbardziej zbliżały się do „chopinowskiego ideału”. Jako członek jury europejskich konkursów muz., a także autor materiałów prasowych występował przeciw częstym przeinaczaniem tekstu dzieł Chopina, np. w Sonacie h-moll. Preferował rozbudowane programy (np. 24 etiudy Chopina jednego wieczoru), wprowadził obyczaj tzw. koncertów dorocznych i jako jeden z pierwszych pianistów polskich – formę chopinowskiego recitalu (Lipsk 1883, Warszawa 9 I 1889, Berlin 16 III 1889). Cieszył się uznaniem i przyjaźnią wielu dworów europejskich (często grywał u Napoleona III), a także G. Rossiniego, H. Berlioza, Ch. Gounoda, C. Saint-Saënsa, T. Leszetyckiego, A. Głazunowa, a wcześniej F. Aubera, który powierzył mu urząd „sędziego” uczniowskich audycji w konserwatorium w Paryżu. Całe życie interesował się problemami techniki fortepianowej. Był pomysłodawcą fortepianu o dwóch klawiaturach, zbudowanego i wprowadzonego na estradę przez braci Mangeot w 1878, i rzetelnym pedagogiem, współpracując w tej dziedzinie z H. von Bülowem, swoim admiratorem; dla uczniów w Brukseli przygotowywał specjalne wskazówki w słynnych „petite carnets”. W Polsce jego uczniami byli m.in. E. Pankiewicz, M. Więckowska (późniejsza asystentka T. Leszetyckiego w Wiedniu) i B. Domaniewski.

Również spuścizna kompozytorska Józefa Wieniawskiego zyskiwała entuzjastyczne oceny, choć niektórzy krytycy uważali, że w wielu jego dziełach „wirtuoz szkodził kompozytorowi”; teza ta mogłaby być dziś usprawiedliwiona tylko w odniesieniu do utworów orkiestrowych i kameralnych Józefa Wieniawskiego, wprawdzie erudycyjnie wypracowanych i dobrze zinstrumentowanych, lecz – jak słusznie uważano – zbyt „rozwleczonych”. Natomiast jego utwory fortepianowe są dowodem dużych umiejętności i dobrej szkoły. Reprezentują one romantyczny model rozbudowanej wirtuozowsko miniatury o monumentalnym brzmieniu i porywającym blasku; nawet lżejszy w gatunku emocji, pełen wdzięku i niezwykle popularny Valse de concert op. 3 (ok. 10 wydań), Pieśń bez słów lub Nokturn op. 37 mogłyby być tego przykładem. Wieniawski nie był wybitnym melodystą, lecz dobrze przeprowadzał temat i konstruował formę (np. w zbliżonej do dzieł F. Liszta Balladzie op. 31). Najważniejsze stylistyczne oparcie dla Józefa Wieniawskiego stanowiła muzyka Chopina, po części też Liszta, od których przejął niejeden pomysł z arsenału środków wariacyjno-wirtuozowskich i fakturalnych, lecz sięgał do tych wzorów dyskretnie, aluzyjnie, co obrazują melodyczno-harmoniczne struktury Souvenir d’une valse op. 18, nawiązujące do lirycznych walców Chopina z op. 69. W latach 80. kompozytor zetknął się bliżej z impresjonizmem, na co zdaje się wskazywać brzmieniowa malarskość kontemplacji Sur l’Océan op. 28 i niektórych pieśni. Twórczość Józefa Wieniawskiego nie była dotąd obiektem szczegółowych badań; warto ją ponownie wprowadzić do programów koncertowych i to nie tylko ze względu na pianistyczne walory (za życia Józefa Wieniawskiego jego utwory grywali gł. A. Michałowski i A. Jesipowa).

Literatura Album, egzemplarz w Bibliotece Narodowej (zawiera wycinki z europejskiej i polskiej prasy z recenzjami kilkudziesięciu koncertów wspólnych Henryka i Józefa Wieniawskich z l. 1849–55); 22 listy od i do Józefa Wieniawskiego do różnych osób i instytucji, polskich i zagranicznych, autografy w Biliotece WTM; H. Harley Z korespondencji Józefa Wieniawskiego, „Muzyka” 1963 nr 3; M. Karasowski Henryk i Józef bracia Wieniawscy, „Księga Świata” 1858 cz. 1; Concert de J. Wieniawski, „Revue et Gazette musicale de Paris” 1860 nr 18; A. Botte Auditions musicales J. Wieniawski, „Revue et Gazette musicale de Paris” 1863 nr 15; J. Kleczyński Józef Wieniawski, „Echo Muzyczne i Teatralne” 1884 nr 35 i 36 (zawierają wykaz kompozycji); M.M. Biernacki Przegląd muzyczny (koncert kompozytorski Józefa Wieniawskiego), „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1897 nr 11 ; L. Delcroix J. Wieniawski. Notices biographiques et anecdotiques…, Bruksela 1908; J. Kaden [-Bandrowski] Koncerty Józefa Wieniawskiego w Brukseli, „Świat” 1909 nr 14; [S.T. Jarkowski] Koncert Wieniawskiego (w Lipsku), „Scena i Sztuka” 1910 nr 18; L. Binental Józef Wieniawski w setną rocznicę urodzin, „Świat” 1937 nr 22; J. Korabielnikowa Polacy w pierwszych konserwatoriach rosyjskich, w: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne, red. Z. Lissa, Kraków 1967; L. Gawroński Saga rodu Wieniawskich, Lublin 2003; I. Poniatowska Twórczość muzyczna w drugiej połowie XIX wieku, w: Romantyzm, część druga A, 1850–1900, «Historia Muzyki Polskiej» V, Warszawa 2010; E. Szczepańska-Lange Życie muzyczne w Warszawie w drugiej połowie XIX wieku, w: Romantyzm, część druga B, 1850–1900, «Historia Muzyki Polskiej» V, Warszawa 2010.