Marx, Adolf Bernhard

Marx Adolf Bernhard, *15 V 1795 Halle, †7 V 1866 Berlin, niemiecki teoretyk muzyki i kompozytor. Z wykształcenia prawnik, przez krótki czas pracował jako referent w Oberlandesgericht w Naumburgu. Teorii muzyki uczył się u D.G. Türka w Halle, a następnie studiował u C.F. Zeltera w Berlinie, gdzie zamieszkał do końca życia, poświęcając się wyłącznie muzyce. W 1824 założył „Berliner Allgemeine Musikalische Zeitung”, którą redagował aż do upadku pisma (1830). W 1827 otrzymał stopień doktora na uniwersytecie w Marburgu, w 1830 został profesorem muzyki na uniwersytecie w Berlinie, w 1832 tamże dyrektorem muzyki. Dzięki niemu nauka o muzyce weszła na stałe w poczet dyscyplin wykładanych na uniwersytecie w Berlinie. W 1850 wraz z Th. Kullakiem i J. Sternem założył Berliner Musikschule, znaną później jako Stern’sches Konservatorium (obecnie Städtisches Konservatorium), w której nauczał kompozycji do 1856. Później ograniczył się do pracy na uniwersytecie i prywatnych lekcji kompozycji. Przez całe życie intensywnie pracował naukowo, pisał też kompozycje, które nie przetrwały jednak próby czasu; jedynie oratorium Mojżesz było wykonane wiele razy, m.in. w 1853 przez Liszta w Weimarze.

Piśmiennictwo Marxa ma duże znaczenie historyczne. Jego autorstwa jest większość artykułów i recenzji publikowanych, również anonimowo, w „Berliner Allgemeine Musikalische Zeitung”, w których Marx występował przeciwko postawom filisterskim, promował twórczość współczesną, propagował wykonywanie dzieł Händla i Bacha.

Z obfitej spuścizny pisarskiej Marxa szczególnie duże znaczenie zyskały prace – o charakterze dydaktycznym – poświęcone teorii form muzycznych; na wielokrotnie aż do początków XX w. wznawianym podręczniku kompozycji Die Lehre von der musikalischen Komposition wychowało się kilka pokoleń muzyków. W swej teorii form muzycznych Marx przyjął dwa podstawowe założenia: 1. muzyka jest formą ludzkiej ekspresji i dlatego musi mieć strukturę zamkniętą, 2. wszystkie formy muzyczne wywodzą się z podstawowego przeciwstawienia spoczynku i ruchu, które układa się w triadę: spoczynek–ruch–spoczynek. Przeciwstawienie to występuje zarówno na poziomie prostego okresu, jak i formy dzieła jako całości. Marx był zwolennikiem koncepcji postępu w sztuce (Die Musik des neunzehnten Jahrhunderts und ihre Pflege). Jego teoria form muzycznych ma charakter genetyczny, formy złożone wyprowadzane są z prostszych. Marx wyróżnił 7 etapów rozwojowych form muzycznych, od najprostszej, pieśniowej (ABA), poprzez 5 kolejnych coraz bardziej złożonych form rondowych, aż do sonatowej, która – jego zdaniem – stanowi szczyt rozwoju. Marx uważany jest za pierwszego teoretyka, który użył nazwy „forma sonatowa”; określił ją jako formę trójdzielną, złożoną z 3 oddzielnych części: ekspozycji, przetworzenia i repryzy. Owa trzyczęściowość jest przejawem ogólnej zasady rządzącej wszystkimi formami muzycznymi (spoczynek–ruch–spoczynek), przy czym przetworzenie reprezentuje ruch, a jego modulacyjność wynika nie tyle z kontrastu tonalnego występującego w ekspozycji, ile stanowi przeciwstawienie do „spoczynku” właściwego dla ekspozycji i repryzy. Marx uważał kontrast tematyczny za podstawę formy sonatowej, w przeciwieństwie do teorii z przełomu XVIII i XIX w., wg której istota tejże formy polegała na przeciwstawieniu tonalnym. Teoria Marxa wyrasta bezpośrednio z analizy sonat Beethovena, a w swych ogólnych założeniach wykazuje związki z koncepcją filozoficzną Hegla. Korygowana i uzupełniana później przez innych teoretyków, zwłaszcza przez H. Riemanna, w znacznej mierze do dziś stanowi podstawę wielu ujęć teoretycznych.

Literatura: J.T. Mosewius Über das Oratorium Moses von Adolf Bernhard Marx, „Allgemeine Musikalische Zeitung” XLIV, 1842; Th. Marx Adolf Bernhard Marx’ Verhältniss zu F. Mendelssohn-Bartholdy, Lipsk 1869; G.F. Selle Aus Adolf Bernhard Marx’ literarischem Nachlass, Berlin 1898; L. Hirschberg Der Tondichter Adolf Bernhard Marx, „Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft” X, 1908/1909 (zawiera pełny wykaz twórczości, także utwory projektowane, nieukończone i zaginione); A. Edler Zur Musikanschauung von Adolf Bernhard Marx oraz H. Kirchmeyer Ein Kapitel Adolf Bernhard Marx. Über Sendungsbewusstsein und Bildungsstand der Berliner Musikkritik zwischen 1824 und 1830, w: Beiträge zur Geschichte der Musikanschauung im 19. Jahrhundert, red. W. Salmen, «Studien zur Musikgeschichte des 19. Jahrhunderts» I, Ratyzbona 1965; K.-E. Eicke Der Streit zwischen Adolf Bernhard Marx und G.W. Fink um die Kompositionslehre, «Kölner Beitrage zur Musikforschung» XLII, Ratyzbona 1966; K. Fischer Bemerkungen zur Theorie der Vokalmusik in der Kompositionslehre von Adolf Bernhard Marx, w księdze pamiątkowej A. Seaya, red. M.D. Grace, Colorado Springs 1982; C. Dahlhaus Ästhetische Prämissen der „Sonatenform ” bei Adolf Bernhard Marx, „Archiv für Musikwissenschaft” XLI, 1984; M. Roske Zur Bedeutung Adolf Bernhard Marx’ in der Geschichte der Musikpädagogik, „Musikpädagogische Forschung” VI, 1985; H. Schröder Zu Adolf Bernhard Marx’ „Mose”, w: Beiträge zur Geschichte des Oratoriums seit Händel, księga pamiątkowa G. Massenkeila, red. R. Cadenbach i H. Loos, Bonn 1986; S.C. Burnham The Role of Sonata Form in Adolf Bernhard Marx’s Theory of Form, „Journal of Music Theory” XXXIII, 1989; S.C. Burnham Criticism, Faith and the Idea. Adolf Bernhard Marx’s Early Reception of Beethoven, „ 19th Century Music” XIII, wiosna 1990; J.M. London Phrase Structure in 18th and 19th Century Theory. An Overview, „Music Research Forum” V, 1990; H. Shmueli Adolf Bernhard Marx (1795–1866), Deutscher Musiker, Jüdische Herkunft – Eine Dokumentation, „Orbis musicae. Assaph Studies in the Arts” X, 1990/91; G. Fisher System and Impuls. Three Theories of Periodic Structure from the Early Nineteenth Century, „Current Musicology” 1992 nr 49; J.S. Ballan Marxian Programmatic Music. A Stage in Mendelssohn’s Musical Development, w: Mendelssohn Studies, red. R.L. Todd, Cambridge 1992; E. Kellenberger F. Mendelssohn als Librettist eines Moses-Oratorium, „Musik und Kirche” LXIII, 1993; A.K. Lang Adolf Bernhard Marx’s Concept of Rondo and Sonata. A Critical Evaluation of his Explanations of Musical Form, praca doktorska University of North Texas 1993.