Villa-Lobos Heitor, *5 III 1887 Rio de Janeiro, †17 XI 1959 Rio de Janeiro, brazylijski kompozytor i dyrygent. Pierwsze lekcje gry na instrumencie (klarnecie, fortepianie i wiolonczeli) oraz z zakresu ogólnej wiedzy muzycznej pobierał u ojca, pracownika biblioteki narodowej, amatora muzyki; następnie uczył się gry na wiolonczeli u B. Niederbergera. Po śmierci ojca, w 1899 występował jako gitarzysta w ulicznych zespołach, później utrzymywał się z grania na wiolonczeli w teatrach, hotelach i nocnych lokalach. W owym czasie poznał sławnych wykonawców muzyki rozrywkowej, m.in. E. Nazaretha, E. das Nevesa oraz A. de Medeirosa. W latach 1905–13 odbywał podróże po Brazylii, podczas których badał folklor i tradycyjną muzykę swojego kraju. W 1907 przez krótki czas uczęszczał do Instituto Nacional de Música w Rio de Janeiro, gdzie studiował u F. Nascimento, A. França i F. Bragi. Po podróżach (1910–12), podczas których zebrał bogatą kolekcję indiańskich pieśni, powrócił do Rio de Janeiro i w 1913 ożenił się z pianistką, Lucilią Guimaraes. W 1915 miał miejsce jego pierwszy koncert kompozytorski. Villa-Lobos przyjaźnił się z A. Rubinsteinem i D. Milhaudem. Przez kilka lat Rubinstein promował podczas swoich koncertów dzieła Villa-Lobosa, jemu też młody brazylijski kompozytor dedykował Prole do bebê oraz Rudepoema. W 1922 Villa-Lobos zaproszony został do udziału w Semana de Arte Moderna w Sao Paulo, gdzie wykonano kilka jego dzieł na kameralną obsadę. Rok później udał się w podróż do Europy i ostatecznie osiadł w Paryżu. Utwory Villa-Lobosa odebrane zostały przez francuskich krytyków z uznaniem; wydawnictwo Max Eschig rozpoczęło publikację jego dzieł.
W owym czasie kompozytor miał okazję poznać M. Ravela, V. d’Indy’ego, M. de Fallę, I. Strawińskiego, S. Prokofiewa i E. Varése’a. Z Europy przyjeżdżał do Brazylii i Argentyny, gdzie dyrygował swoimi utworami. W 1930 powrócił do ojczyzny; od 1931 stanął na czele Superintendência de Educaçäo Musical e Artística w Rio de Janeiro, zajmował się m.in. wprowadzaniem do programu szkolnego powszechnej nauki śpiewu chóralnego. Organizował imprezy muzyczne, w których uczestniczyło po kilkadziesiąt tysięcy śpiewających lub grających wykonawców. W 1936 wystąpił na kongresie edukacji muzycznej w Pradze, a także dyrygował własnymi kompozycjami w berlińskim radiu. Po rozstaniu się z żoną, związał swoje życie z Armindą Neves d’Almeidą. W 1942 utworzono w Rio de Janeiro Conservatório Nacional de Canto Orfeônico, którego Villa-Lobos został dyrektorem. W tym okresie występował jako dyrygent w Brazylii, Argentynie, Urugwaju i Chile. Jego kompozycje zyskiwały coraz większe międzynarodowe uznanie. W latach 1944–45 występował w Stanach Zjednoczonych (Los Angeles, Boston, Nowy Jork), tam poznał m.in. A. Toscaniniego, A. Coplanda, Y. Menuhina, D. Ellingtona i B. Goodmana. W 1945 powrócił do Brazylii i pomagał przy założeniu Academia Brasileira de Música, którą następnie kierował. W 1947 odbył kolejną podróż z koncertami do Europy (Rzym, Lizbona, Paryż). Występował również w Izraelu. W 1948 podjął leczenie choroby nowotworowej w Nowym Jorku. Pomimo problemów zdrowotnych pozostawał dalej bardzo aktywny, odbywał serię podróży po Europie i Stanach Zjednoczonych. W ostatnich latach życia mieszkał w Paryżu, skąd podejmował liczne podróże. Ministerstwo edukacji i kultury ogłosiło w Brazylii rok 1957 rokiem Villa-Lobosa. W XII 1958 otrzymał tytuł doktora honoris causa uniwersytetu w Nowym Jorku. W 1959 powrócił do Rio de Janeiro, gdzie nadal kierował pracami w Academia Brasileira de Música. Śmierć kompozytora nastąpiła kilka miesięcy później, a jego pogrzeb odbył się z wielkimi honorami, z udziałem prezydenta Brazylii.
Twórczość Villa-Lobosa obejmuje ponad 2 tysiące kompozycji rozmaitych gatunków pisanych na różną obsadę wykonawczą; wiele jego utworów zaginęło. Pierwsze dzieła brazylijskiego twórcy wywoływały w jego rodzinnym kraju sporo kontrowersji, zdecydowanie z większym uznaniem spotkały się poza granicami Brazylii. W latach 20. Villa-Lobos zdobył popularność w Paryżu jako jeden z najwybitniejszych kompozytorów Ameryki Południowej; obecnie uważany jest za kompozytora narodowego Brazylii. Język muzyczny, jakim posługiwał się Villa-Lobos, ukształtowany został przede wszystkim poprzez studia nad twórczością współczesnych kompozytorów. Istotne znaczenie miała możliwość zetknięcia się twórcy z dziełami kompozytorów francuskich. W jego muzyce zaznacza się charakterystyczne dla impresjonizmu kształtowanie struktur brzmieniowych i orkiestracji. Innowacyjne poszukiwania środków wyrazu artystycznego widoczne są szczególnie w harmonice, ale także w rytmice. Villa-Lobos często posługiwał się śpiewną melodyką złożoną z długo wytrzymywanych wartości rytmicznych. Decydujący wpływ na styl jego twórczości miał folklor i muzyka popularna Brazylii. Z muzyką chôro zetknął się na ulicach Rio de Janeiro i wprowadził ją na grunt muzyki artystycznej; skomponował kilkanaście chôros na różną obsadę wykonawczą, od solowej (gitara) po orkiestrową z instrumentem solowym lub z chórem. Złożonością faktury i wyrafinowaną orkiestracją wyróżnia się Chôro no. 10 „Rasga o Coração” na chór i orkiestrę. Podczas podróży po różnych regionach Brazylii Villa-Lobos zebrał i zapisał znaczącą kolekcję pieśni ludowych, z których część wydał w 1932 w publikacji o charakterze dydaktycznym Guia prático (opracował również wersję na fortepian). W jego twórczości widoczne są zarówno cytaty muzyczne pochodzące z brazylijskiej muzyki ludowej, jak również wykorzystywanie pewnych elementów i cech dla niej charakterystycznych (m.in. rodzajów melodyki, tanecznych i wielowarstwowych układów rytmicznych).
Do najpopularniejszych kompozycji Villa-Lobosa należy cykl 9 utworów Bachianas brasileiras, stanowiących hołd dla twórczości J.S. Bacha oraz ludowej muzyki Brazylii, w których kompozytor dokonał stylizacji środków muzyczych typowych dla okresu baroku, łącząc je z brazylijskim folklorem muzycznym. Poszczególne utwory zbudowane są na zasadzie suit złożonych z kilku części. Każda część kompozycji z tego cyklu ma 2 tytuły (wyjątek stanowią: fantazja z Bachianas brasileiras no. 6, fuga z no. 8 oraz całe Bachianas brasileiras no. 9), z których jeden wskazuje na tradycje muzyki europejskiej (np. Preludium, Aria, Fuga), a drugi nawiązuje do muzyki brazylijskiej (np. Ponteio, Martelo, Modinha). Poszczególne kompozycje tego cyklu napisane zostały na różną obsadę wykonawczą, od solowej, poprzez kameralną, orkiestrową, po wokalno-instrumentalną. Ogromną popularność zyskała Aria (Cantilena) z Bachianas brasileiras no. 5, napisana na sopran i zespół 8 wiolonczel. Na uwagę zasługuje posługiwanie się przez Villa-Lobosa zespołem instrumentalnym lub orkiestrą złożoną z grupy wiolonczel; oprócz Bachianas brasileiras no. 5 tego typu zestawienie instrumentów ma miejsce w Bachianas brasileiras no. 1 oraz w Fantasia concertante. Jednym z najbardziej charakterystycznych utworów kameralnych Villa-Lobosa jest pochodzące z 1923 Noneto (Impressao rápida de todo o Brasil), utwór oparty na rytmie pochodzącym z miejskiej muzyki popularnej.
Ważne miejsce w twórczości Villa-Lobosa zajmuje muzyka gitarowa; pierwsze kompozycje na ten instrument napisał nawiązując do popularnej muzyki rozbrzmiewającej na ulicach Rio de Janeiro. Z najważniejszych utworów na gitarę solo zachowały się: Suite popular brasileira (1908–12), Chôros no. 1 (1920), 12 etiud (1929), a także 5 z 6 Preludiów (1940). Jego etiudy na gitarę to kompozycje o wirtuozowskim charakterze, posiadające cechy utworów koncertowych. Poświęcone są różnym technikom wykonawczym, np. arpeggio (w rozmaitych układach), legato czy szybkie powtarzanie pionów akordowych i w znaczący sposób rozwijają te techniki. Cechą charakterystyczną utworów gitarowych Villa-Lobosa są odcinki oparte na progresywnie przesuwanych w górę i w dół strukturach wielodźwiękowych (nierzadko z użyciem stałego dźwięku pustej struny). Kompozytor wykorzystywał swobodnie również niskie rejestry gitarowe, realizując dwa niezależne plany na basowych strunach instrumentu. Cykl Preludiów na gitarę dedykowany został żonie kompozytora Armindzie, jednak poszczególne jego utwory mają podtytuły związane z różnymi aspektami życia społecznego w Brazylii. Wyjątek stanowi dedykowane Bachowi Preludium nr 3, będące połączeniem elementów impresjonizmu ze stylizacją barokowej techniki polifonicznej. Utwory tego cyklu charakteryzują się klarowną konstrukcją formy, widoczne są w nich elementy technik występujące również w etiudach oraz cechy typowe dla muzyki brazylijskiej. Dużą popularność zdobył także Koncert na gitarę i małą orkiestrę (1951), o romantycznym charakterze, z kadencją A. Segovii, któremu utwór ten był dedykowany. Znacząca w twórczości kompozytora jest też muzyka fortepianowa. Charakteryzuje się ona dużą ekspresją i bogatym ładunkiem emocjonalnym. Na uwagę zasługują Prole do bebê no. 2 (1921) — cykl 10 utworów o charakterze etiudowym, a także Rudepoema (1921–26) — pełne zmiennych nastrojów dzieło, w którym Villa-Lobos przedstawia osobowość A. Rubinsteina. Kompozytor wiele lat poświęcił problemom edukacji muzycznej w Brazylii. Oprócz wydania antologii Guia prático o charakterze edukacyjnym, opracował również 21. solfeży oraz 2 zbiory pieśni Canto orfeónico.
Literatura: E. Tarasti Heitor Villa-Lobos ja Brasilian sielu (‘Heitor Villa-Lobos i brazylijska dusza’), Helsinki 1987, wyd. w języku angielskim Jefferson (Karolina Północna) 1995; M.C. Machado Heitor Villa-Lobos. Tradição e renovação na música brasileira (‘tradycja i odnowa w muzyce brazylijskiej’), Rio de Janeiro 1987; D.P. Appleby Heitor Villa-Lobos. A Bio-Bibliography, Westport (Connecticut) 1988; E. Storni Villa-Lobos, Madryt 1988; L.M. Peppercorn Villa-Lobos, Londyn 1989; A.S. Schic Villa-Lobos. O indio branco (‘biały Indianin’), Rio de Janeiro 1989; S. Wright Villa-Lobos, Oksford 1992; G. Béhague Heitor Villa-Lobos. The Search for Brazil’s Musical Soul, Austin 1994.
Instrumentalne:
orkiestrowe:
8 okolicznościowych marszy religijnych, 1905–52
I Koncert wiolonczelowy, 1913
Suita na fortepian i orkiestrę, 1913
Elégie na orkiestrę, 1915
I Symfonia „O imprevisto”, 1916
Myremis, poemat symfoniczny, 1916
Naufrágio de Kleônicos, poemat symfoniczny, 1916
Sinfonietta no. 1, 1916
Tédio de Alvorada, poemat symfoniczny, 1916
II Symfonia „Ascenção”, 1917
Amazonas, poemat symfoniczny, muzyka z baletu, 1917
Uirapuru, poemat symfoniczny, 1917
III Symfonia „A guerra”, 1919
IV Symfonia „A vitória”, 1919
Dança frenética na orkiestrę, 1919
V Symfonia „A Paz”, 1920, zaginiona
Dança dos mosquitos na orkiestrę, 1922
Fantasia de movimentos mistos na orkiestrę, 1922
Verde Velhice, divertimento na orkiestrę, 1922
Chôros no. 8 na 2 fortepiany i orkiestrę, 1925
Chôros no. 6 na orkiestrę, 1926
Chôros no. 11 na fortepian i orkiestrę, 1928
Chôros no. 9 na orkiestrę, 1929
Chôros no. 12 na orkiestrę, 1929
Chôros no. 13 na 2 orkiestry i zespół instrumentów, 1929, zaginiony
Introdução aos Chôros na gitarę i orkiestrę, 1929
Momoprecoce, fantazja na fortepian i orkiestrę, 1929
Bachianas brasileiras no. 2 (O trenzinho do Caipira) na orkiestrę, 1930
Caixinha de boas festas, muzyka z baletu na orkiestrę, 1932
O papagaio do Moleque, epizod symfoniczny, 1932
Ciranda das sete notas, fantazja na fagot i orkiestrę, 1933
Descobrimento do Brasil, 4 suity na orkiestrę (nr 4 z chórem, tekst liturgiczny, sł. ludowe Indian brazylijskich), muzyka z filmu, 1937
Bachianas brasileiras no. 3 na fortepian i orkiestrę, 1938
Saudade da juventude, suita na orkiestrę, 1940
Bachianas brasileiras no. 7 na orkiestrę, 1942
VI Symfonia, 1944
Bachianas brasileiras no. 8 na orkiestrę, 1944
I Koncert fortepianowy, 1945
VII Symfonia, 1945
Bachianas brasileiras no. 9 na chór lub orkiestrę smyczkową, 1945
Fantasia na wiolonczelę i orkiestrę, 1945
Madona, poemat symfoniczny, 1945
Sinfonietta no. 2 na orkiestrę, 1947
II Koncert fortepianowy, 1948
Fantasia na saksofon i orkiestrę kameralną, 1948
VIII Symfonia, 1950
Erosáo (Origem do rio Amazonas) na orkiestrę, 1950
Koncert na gitarę i małą orkiestrę, 1951
IV Koncert fortepianowy, 1952
IX Symfonia, 1952
X Symfonia „Sumé pater patrium” na tenor, baryton, bas, chór i orkiestrę, sł. oparte na tekście Beata Virgem Padre José
de Anchieta, 1952
III Koncert fortepianowy, 1952–57
II Koncert wiolonczelowy, 1953
Dawn in a Tropical Forest, uwertura na orkiestrę, 1953
Koncert na harfę, 1953
Odisséia de uma raça na orkiestrę, 1953
V Koncert fortepianowy, 1954
XI Symfonia, 1955
Koncert na harmonijkę ustną, 1955–56
XII Symfonia, 1957
Fantasia na instrumenty dęte, 1958
Fantasia concertante na zespół wiolonczel (co najmniej 32), 1958
Concerto grosso na instrumenty dęte, 1959
2 suity na orkiestrę kameralną, 1959
kameralne:
I Trio fortepianowe, 1911
Pequeña suite na wiolonczelę i fortepian, 1913
Preludium na wiolonczelę i fortepian, 1913
Trio na flet, wiolonczelę i fortepian, 1913
Sonhar na skrzypce lub wiolonczelę i fortepian, 1914
I Kwartet smyczkowy, 1915
I Sonata na skrzypce i fortepian, 1915
I Sonata na wiolonczelę i fortepian, 1915
II Kwartet smyczkowy, 1915
II Sonata na skrzypce i fortepian, 1915
II Trio fortepianowe, 1915
Berceuse na skrzypce lub wiolonczelę i fortepian, 1915
Capriccio na skrzypce lub wiolonczelę i fortepian, 1915
Improviso na skrzypce i fortepian, 1915
II Sonata na wiolonczelę i fortepian, 1916
III Kwartet smyczkowy, 1916
Elégie na skrzypce lub wiolonczelę i fortepian, 1916
IV Kwartet smyczkowy, 1917
Sexteto místico na flet, obój, saksofon, harfę, czelestę i gitarę, 1917
III Trio fortepianowe, 1918
III Sonata na skrzypce i fortepian, 1920
Trio na obój, klarnet i fagot, 1921
IV Sonata na skrzypce i fortepian, 1923
Chôros no. 2 na flet i klarnet, 1924
Chôros no. 7 (Settiminio) na flet, obój, klarnet, saksofon, fagot, gong, skrzypce i wiolonczelę, 1924
Martirio dos insetos na skrzypce i fortepian, 1925
Chôros no. 4 na 3 rogi i puzon, 1926
Chôros bis na skrzypce i wiolonczelę, 1928
Kwartet na flet, obój, klarnet i fagot, 1928
Quinteto em forma de chôros na flet, obój, klarnet, rożek angielski i fagot, 1928
Bachianas brasileiras no. 1 na co najmniej 8 wiolonczel, 1930
V Kwartet smyczkowy, 1931
Corrupio na fagot i kwintet smyczkowy, 1933
VI Kwartet smyczkowy, 1938
Bachianas brasileiras no. 6 na flet i fagot, 1938
VII Kwartet smyczkowy, 1941
VIII Kwartet smyczkowy, 1944
IV Trio fortepianowe, 1945
IX Kwartet smyczkowy, 1945
X Kwartet smyczkowy, 1946
Divagação na wiolonczelę, fortepian i bęben ad libitum, 1946
Duo na skrzypce i wiolonczelę, 1946
XI Kwartet smyczkowy, 1947
XII Kwartet smyczkowy, 1950
Assobio a Jato na flet i wiolonczelę, 1950
XIII Kwartet smyczkowy, 1951
XIV Kwartet smyczkowy, 1953
Fantasia concertante na klarnet, fagot i fortepian, 1953
XV Kwartet smyczkowy, 1954
XVI Kwartet smyczkowy, 1955
XVII Kwartet smyczkowy, 1957
Duo na obój i fagot, 1957
Kwintet na flet, skrzypce, altówkę, wiolonczelę i harfę, 1957
na instrument solo:
Suite popular brasileira na gitarę, 1908–12
Brinquedo de Roda, 6 utworów na fortepian, 1912
Petizada, 6 utworów na fortepian, 1912
Suite infantil no. 1 na fortepian, 1912
Suite infantil no. 2 na fortepian, 1913
Danças características africanas na fortepian, 1914–15
Suite floral, 3 utwory na fortepian, 1917–18
Prole do bebê no. 1, 8 utworów na fortepian, 1918
Simples coletânea, 3 utwory na fortepian, 1917–19
Histórias da Carochinha, 4 utwory na fortepian, 1919
Carnaval das crianças brasileiras, 8 utworów na fortepian, 1919–20
2 tańce z opery Zoé na fortepian, 1920
12 etiud na gitarę, 1929
Chôros no. 1 na gitarę, 1920
Lenda do Caboclo na fortepian, 1920
A Fiandeira na fortepian, 1921
Prole do bebê no. 2, 10 utworów na fortepian, 1921
Chôros no. 5 (Alma brasileira) na fortepian, 1925
Cirandinhas, 12 utworów na fortepian, 1925
Cirandas, 16 utworów na fortepian, 1926
Rudepoema na fortepian, 1921–26
Saudades das selvas brasileiras na fortepian, 1927
Francette et Piá, 10 utworów na fortepian (nr 10 duet), 1929
Caixinha de música quebrada na fortepian, 1931
Ciclo brasileiro, 4 utwory na fortepian, 1936
Bachianas brasileiras no. 4 na fortepian, 1930–36, wersja na orkiestrę, 1941
Poema singelo na fortepian, 1938
New York Sky Line Melody na fortepian, 1939
As tres Marías na fortepian, 1939
6 Preludiów na gitarę (szóste zaginione), 1940
Hommage à Chopin na fortepian, 1949
Wokalne:
Missa São Sebastião na chór a cappella, 1937
Bendita sabedoria na chór a cappella, sł. z Biblii, 1958
ok. 35 innych utworów na chór a cappella, w większości religijnych, 1905–52; zob. utwory pedagogiczne
Wokalno-instrumentalne:
na głos z towarzyszeniem instrumentu lub orkiestry:
Miniaturas, 6 pieśni na głos z fortepianem, sł. B. Lopes, S. Romero, A. Barreto, A. Guimaraes, L. Guimarães Filho,
A.M.C. de Oliveira, 1912–17
Historietas, 6 pieśni na głos z fortepianem, sł. Ribeiro Couto, R. de Carvalho, M. Bandeira, A. Samain, 1920
Epigramas irônicos e sentimentais, 8 pieśni na głos z orkiestrą, sł. R. de Carvalho, 1921–23
Poème de l’enfant et de sa mère na głos z fletem, klarnetem i wiolonczelą, sł. kompozytor, 1923
Suita na głos ze skrzypcami, sł. M. de Andrade, 1923
3 poemas indígenas na głos z fortepianem, sł. brazylijskich Indian, M. de Andrade, także w wersji na głos, chór mieszany i
orkiestrę, 1926
2 vocalises-études na głos z fortepianem, 1929
Suite sugestiva na głos z fortepianem, sł. O. de Andrade, R. Chalput, M. Bandeira, także w wersji na sopran, baryton i orkiestrę kameralną, 1929
3 canções indígenas, sł. M. de Andrade, sł. brazylijskich Indian, 1930
Canções típicas brasileiras, 13 pieśni ludowych, 1919–35
Serestas, 14 pieśni, 12 także w wersji na głos z orkiestrą, sł. A. Moreyra, M. Bandeira, O. Mariano, D. Milano, R. de Carvalho, C. Drummond de Andrade, A. Renault, D. Nasser, Ribeiro Couto, P. Vasconcellos, 1923–43
Modinhas e canções, zbiór 1. (7 pieśni), sł. G. Vicente, V. Correa, ludowe, piosenki dziecięce, A. Deodato, S. Salema, 1933–43
Modinhas e canções, zbiór 2. (6 pieśni dziecięcych z orkiestrą), sł. oparte na popularnych piosenkach dziecięcych, 1943
Poema do Itabira na głos z orkiestrą, sł. C. Drummond de Andrade, 1943
Canções de cordialidade, 5 pieśni na głos z orkiestrą, sł. M. Bandeira, 1945, oprac. na chór, 1945
Bachianas brasileiras no. 5 na głos z 8 wiolonczelami, sł. R. Valladares Correa, M. Bandeira, 1938–45, z tego aria także w transkrypcji na głos z gitarą
Samba clássico na głos z orkiestrą, sł. kompozytor, 1950
Serestas, 3 poemas indígenas oraz Suite sugestiva, zob. utwory na głos z fortepianem
także 60 innych pieśni, 1899–1958
pieśni religijne
na chór z towarzyszeniem instrumentu lub orkiestry:
Vidapura (Missa oratória) na chór z orkiestrą, sł. oparte na tekście liturgicznym (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei), swobodnie potraktowanym przez kompozytora, 1919
Impressões da vida mundana kwartet na głosy żeńskie, flet, saksofon, harfę i czelestę, 1921
Noneto (Impressao rápida de todo o Brasil) na chór z fletem, obojem, klarnetem, saksofonem, fagotem, harfą i perkusją, 1923
Chôros no. 3 (Picapau) na chór męski, klarnet, saksofon, fagot, 3 rogi i puzon, sł. brazylijskich Indian, 1925
Chôros no. 10 „Rasga o Coração” na chór z orkiestrą, sł. C. da Paixão Cearense, 1926
Chôros no. 14 na chór z orkiestrą i z dodatkowym zespołem, 1928, zaginiony
Mandu-çarará na chór z orkiestrą, sł. oparte na legendzie brazylijskich Indian spisanej przez J. Barbosę Rodriguesa, 1940
Invoçacão em defesa da pátria na głos, chór i orkiestrę, sł. M. Bandeira i kompozytor, 1943
Magnificat alleluia na głos, chór mieszany i orkiestrę, sł. Magnificat, 1958, 2. wersja na głos, chór mieszany i organy
Descobrimento do Brasil, Bachianas brasileiras no. 9 na chór z orkiestrą
X Symfonia na chór z orkiestrą, zob. utwory orkiestrowe
Sceniczne:
opery:
Femina, ok. 1908
Aglai, 1909
Elisa, 1910
Izath, libretto A. Junior i kompozytor, 1912–14, wyk. koncertowe Rio de Janeiro 1940, wyst. Rio de Janeiro 1958
Jesus, libretto G. de Andrade, 1918
Zoé, libretto R. Viana, 1920
3 Malazarte, libretto G. Aranha, 1921
Yerma, libretto wg F. Garcíi Lorki, 1955–56, wyst. Santa Fé 1971
balety:
Amazonas, 1917, wyst. Paryż 1929
Uirapuru, 1917, wyst. Buenos Aires 1935
Possessão, 1929, wyst. Oslo 1929
Caixinha de boas festas, balet dziecięcy, 1932, wyst. Rio de Janeiro 1932
Pedra Bonita, 1933, wyst. Rio de Janeiro 1933
Rudá, 1951, wyst. Paryż 1954
Genesis, 1954, wyst. Rio de Janeiro 1969
Emperor Jones, libretto wg E. O’Neilla, 1956, wyst. Ellenville (Nowy Jork) 1956
inne dzieła dramatyczne:
„comédia lirica” (bez tytułu), libretto O.F. Machado, 1911
A menina das nuvens, muzyka akcydentalna, tekst L. Benedetti, 1952–58, wyst. Rio de Janeiro 1960
muzyka filmowa:
Descobrimento do Brasil, reż. H. Mauro, 1937
Green Mansions, reż. M. Ferrer, 1958
Pedagogiczne, m.in.:
Guia prático, 137 pieśni dziecięcych, 1932, także wersja na fortepian, 11 albumów, 1932
Distribuição de flores na chór dziewczęcy, flet, skrzypce lub gitarę, 1937
Solfejos na chór, 2 zbiory, 1939, 1945
Canto orfeônico, 2 zbiory, 1940, 1950
