Tromboncino, Bartolomeo

Tromboncino [trombonczˊino] Bartolomeo, *1470 Werona lub okolice, †po 1534 Wenecja lub okolice, włoski kompozytor grający na instrumentach dętych blaszanych, śpiewak i lutnista. Był synem Bernardina Piffaro (grającego na instrumentach dętych drewnianych), działającego w Weronie (nie w Mantui). Co najmniej od 1489 pozostawał w Mantui w służbie Francesca II Gonzagi, a po 1490 jego żony Izabelli d’Este, skąd wyjeżdżał do okolicznych miast (m.in. w 1499 występował w Vicenzy, Casale Monferrato i Mediolanie). Mimo że był ceniony przez parę książęcą i ułaskawiony po zabójstwie żony i jej kochanka (1499), Tromboncino dwukrotnie samowolnie opuszczał Weronę, zaś w 1505 przeniósł się na dwór Lukrecji Borgii (żony księcia Alfonsa I d’Este) w Ferrarze, a w 1511 w tym samym mieście na dwór kardynała Ippolita I d’Este, któremu może w 1513 towarzyszył w czasie jego pobytu w Rzymie. W 1518 wynajął w Wenecji dom, w którym otworzył szkołę (prawdopodobnie śpiewu i gry na lutni) dla kobiet ze sfery szlacheckiej, cieszącą się przez wiele lat powodzeniem. Dokumenty potwierdzają pobyt Tromboncina w tym mieście w 1521 i 1530; w liście pisanym w 1535 w Vicenzy wspomina o zamiarze powrotu do Wenecji.

Sądząc po stanie zachowania repertuaru frottol, Tromboncino był najpłodniejszym kompozytorem w tej dziedzinie (ok. 170 utworów), ponadto dokonał w niej przełomu, zwracając się do wielkiej literatury, zachęcony do tego zapewne przez księżnę Izabellę. Jego opracowania poezji F. Petrarki ukazały się już w 1507, a w późniejszych latach również sięgał po wiersze tego twórcy oraz P. Bemba, po madrygały Michała Anioła i innych, czy po antyczną łacinę Horacego i Owidiusza. A. Einstein zwrócił szczególną uwagę na opracowanie tekstu tego ostatniego pt. Aspicias utinam, w którym dostrzegł analogię do słynnej Lettera amorosa C. Monteverdiego, nie tylko ze względu na tematykę, ale na przekomponowaną formę, a przede wszystkim recytatywne, pełne ekspresji ukształtowanie głosu najwyższego i bliską basso continuo linię basu. Jednak główny trzon frottol Tromboncina stanowią popularne barzeletty, obok których opracowywał zwrotkowo strambotta, sonety, ody i inne. Zdecydowana większość tych utworów przeznaczona jest w drukach – tak jak utwory innych twórców frottol – na 4 głosy wokalne, jednak wiele wskazuje na to, że były one wykonywane także, zgodnie z XV-wieczną tradycją, przez solo wokal z towarzyszeniem różnych instrumentów. Widocznym śladem tej tradycji są opracowania w zbiorach F. Bossinensisa, czy – może wersje oryginalne – w zbiorze A. Antica z 1520; w przeciwieństwie do zdobionych intawolacji organowych (1517) dwa głosy są w nich zapisane na lutnię bez żadnych zmian. We frottolach i laudach Tromboncina przeważa polifonia swobodna, w której główną rolę odgrywają głosy skrajne, z basem stanowiącym często wyraźną podstawę akordów, ale głosy środkowe są prowadzone dość niezależnie. Akordowo opracowany jest chorałowy cantus firmus w lamentacjach Tromboncina, natomiast bardziej samodzielnie, z niewielką ilością imitacji, kontrapunktowany jest (umieszczony w najwyższym głosie) cantus firmus w opracowanych tylko nieparzystych wersetach kantyku.

Literatura: P. Canal Della musica in Mantova, Wenecja 1881; S. Davari La musica a Mantova, „Rivista storica mantovana” I, 1885; R. Schwartz Die Frottole im 15. Jahrhundert, „Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft” II, 1886; A. Pirro Les „frottole” et la musique instrumentale, „Revue de musicologie” III, 1922; A. Einstein La prima „lettera amorosa” in musica, „La Rassegna Musicale Italiana” X, 1937, wyd. w jęz. niemieckim pt. Der erste vertonte „Liebesbrief”, w: A. Einstein Nationale und universale Musik, Zurych 1958 (zawiera transkr. Aspicias utinam); K. Jeppesen Eine musiktheoretische Korrespondenz des früheren Cinquecento, „Acta Musicologica” XIII, 1941; A. Einstein Andrea Antico’s „Canzoni nove” of 1510, „The Musical Quarterly” XXXVII, 1951 (zawiera frottolę Tromboncina); G. Croll Zu Tromboncinos „Lamentationes Jeremiae”, „Collectanea historiae musicae” II, 1956/7; C. Gallico Un libro di poesia per musica dell’epoca d’Isabella d’Este, Mantua 1961; E.E. Lowinsky Tonality and Atonality in Sixteenth-century Music, Berkeley 1961; K. Jeppesen Über italienische Kirchenmusik in der ersten Hälfte des 16. Jahrhundert, „Studi musicali” III, 1962; C. Gallico Civiltà musicale mantovana intorno al 1500, w: Arte pensiero e cultura a Mantova nel primo Rinascimento: Florence, Venice and Mantua, Florencja 1965; J. Gallucci Festival Music in Florence, ca. 1480–ca. 1520: Canti carnascialeschi, trionfi, and Related Forms, dysertacja, Harvard University, 1966; W. Osthoff Theatergesang und darstellende Musik in der italienische Renaissance, Tutzing 1969; K. Jeppesen La frottola, 3 t., Århus-Kopenhaga 1968–70; W.E Prizer Performance Practices in the Frottola, „Early Music” III, 1975; F. Luisi Il secondo libro di frottole di Andrea Antico, 2 t., Rzym 1975–76 (w t. 2–10 utwory Tromboncina); F. Luisi Le frottole per canto e liuto di Bartolomeo Tromboncino e Marchetto Cara nella edizione adespota di Andrea Antico, „Nuova Rivista Musicale Italiana” X, 1976 (zawiera 3 utwory Tromboncina w wersji na solo wokal z lutnią i na 4 głosy); F. Luisi La musica vocale nel Rinascimento, Turyn 1977; W.F. Prizer Courtly Pastimes: The Frottole of Marchetto Cara, Ann Arbor 1980; W.F. Prizer Lutenists at the Court of Mantua, „Journal of the Lute Society of America” XIII, 1980; W.F. Prizer Isabella d’Este and Lucrezia Borgia. The Frottola at Mantua and Ferrara, „Journal of the American Musicological Society” XXXVIII, 1985 (zawiera 1 utwór Tromboncina); J. Haar Essays on Italian Poetry and Music in the Renaissance, 1350–1600, Berkeley 1986; W.F. Prizer The Frottola and the Unwritten Tradition, „Studi musicali” XV, 1986; F. Luisi Frottole di Bartolomeo Tromboncino e Marchetto Cara „per cantar et sonar col lauto”, Rzym 1987 (zawiera faks. i transkr. 6 utworów); G. Cattin Nomi di rimatori per la polifonia profana italiana del secondo Quattrocento, „Rivista Italiana di Musicologia” XXV, 1990; F. Brancacci Il sonetto nei libri di frottole di O. Petrucci (1504–1514), „Nuova Rivista Musicale Italiana” XXV, XXVI, 1991, 1992; W.F. Prizer Games of Venus: Secular Vocal Music in the Late Quattrocento and Early Cinquecento, „Journal of Musicology” IX, 1991; W.F. Prizer Laude di popolo, laude di corte: Some Thoughts on the Style and Function of the Renaisssance Lauda, w: La musica a Firenze al tempo di Lorenzo il Magnifico, red. P. Gargiulo, Florencja 1993; W.F. Prizer Renaissance Women as Patrons of Music: The North-Italian Courts, w: Rediscovering the Muses. Women’s Musical Traditions, red. K. Marshall, Boston 1993; S. Lorenzetti „Quel celeste cantar che mi disface”: immagine della donna ed educazione alla musica nell’ideale pedagogico del Rinascimento italiano, „Studi musicali” XXIII, 1994; W.F. Prizer „Facciamo pure noi carnevale”: Non-Florentine Carnival Songs of the Late Fifteenth and Early Sixteenth Centuries, w: Musica Franca. Essays in Honor of Frank A. D’Accone, red. I. Alm, A. McLamore i C. Reardon, Stuyvesant 1996; W.F. Prizer Secular Music at Milan during the Early Cinquecento: Florence, Biblioteca del Conservatorio, MS Basevi 2441, „Musica Disciplina” L, 1996; W.F. Prizer Local Repertories and the Printed Book: Antico’s Third Book of Frottole (1513), w: Music in Renaisance Cities and Courts. Studies in Honor of Lewis Lockwood, red. J.A. Owens i A.M. Cummings, Warren 1997; H.C. Slim Music in Majolica, w: Painting music in the sixteenth century: Essays in iconography, Burlington 2002; L. Boscolo Folegana „La prima volta si fa tutt'e due le pause e poi il sospir solo”. Bartolomeo Tromboncino e la frottola con ritornello sfasato nelle stampe petrucciane, „Musica e storia” XV, 2007; M. Dorigatti Dalla frottola al madrigale al melodramma: La tradizione musicale ariostesca, „Schifanoia” XXXVIII–XXXIX, 2010; R. Rastall The Secular Latin Motet in the Renaissance, Lewiston 2010; D. Sanders Music at the Gonzaga Court in Mantua, Lanham 2012; W.F. Prizer Popular piety in Renaissance Mantua: The lauda and flagellant confraternities, w: Qui musicam in se habet: Studies in Honor of Alejandro Enrique Planchart, red. A. Zayaruznaya, B. J. Blackburn i S. Boorman, Middleton 2015; K. Schiltz A Companion to Music in Sixteenth-Century Venice, Lejda 2018; A. MacNeil „A Voice Crying in the Wilderness”: Issues of Authorship, Performance, and Transcription in the Italian Frottola. „Italianist” XL, 2020.