logotypes-ue_ENG

Tromboncino, Bartolomeo

Biogram i literatura

Tromboncino [trombonczˊino] Bartolomeo, *1470 Werona lub okolice, †po 1534 Wenecja lub okolice, włoski kompozytor grający na instrumentach dętych blaszanych, śpiewak i lutnista. Był synem Bernardina Piffaro (grającego na instrumentach dętych drewnianych), działającego w Weronie (nie w Mantui). Co najmniej od 1489 pozostawał w Mantui w służbie Francesca II Gonzagi, a po 1490 jego żony Izabelli d’Este, skąd wyjeżdżał do okolicznych miast (m.in. w 1499 występował w Vicenzy, Casale Monferrato i Mediolanie). Mimo że był ceniony przez parę książęcą i ułaskawiony po zabójstwie żony i jej kochanka (1499), Tromboncino dwukrotnie samowolnie opuszczał Weronę, zaś w 1505 przeniósł się na dwór Lukrecji Borgii (żony księcia Alfonsa I d’Este) w Ferrarze, a w 1511 w tym samym mieście na dwór kardynała Ippolita I d’Este, któremu może w 1513 towarzyszył w czasie jego pobytu w Rzymie. W 1518 wynajął w Wenecji dom, w którym otworzył szkołę (prawdopodobnie śpiewu i gry na lutni) dla kobiet ze sfery szlacheckiej, cieszącą się przez wiele lat powodzeniem. Dokumenty potwierdzają pobyt Tromboncina w tym mieście w 1521 i 1530; w liście pisanym w 1535 w Vicenzy wspomina o zamiarze powrotu do Wenecji.

Sądząc po stanie zachowania repertuaru frottol, Tromboncino był najpłodniejszym kompozytorem w tej dziedzinie (ok. 170 utworów), ponadto dokonał w niej przełomu, zwracając się do wielkiej literatury, zachęcony do tego zapewne przez księżnę Izabellę. Jego opracowania poezji F. Petrarki ukazały się już w 1507, a w późniejszych latach również sięgał po wiersze tego twórcy oraz P. Bemba, po madrygały Michała Anioła i innych, czy po antyczną łacinę Horacego i Owidiusza. A. Einstein zwrócił szczególną uwagę na opracowanie tekstu tego ostatniego pt. Aspicias utinam, w którym dostrzegł analogię do słynnej Lettera amorosa C. Monteverdiego, nie tylko ze względu na tematykę, ale na przekomponowaną formę, a przede wszystkim recytatywne, pełne ekspresji ukształtowanie głosu najwyższego i bliską basso continuo linię basu. Jednak główny trzon frottol Tromboncina stanowią popularne barzeletty, obok których opracowywał zwrotkowo strambotta, sonety, ody i inne. Zdecydowana większość tych utworów przeznaczona jest w drukach – tak jak utwory innych twórców frottol – na 4 głosy wokalne, jednak wiele wskazuje na to, że były one wykonywane także, zgodnie z XV-wieczną tradycją, przez solo wokal z towarzyszeniem różnych instrumentów. Widocznym śladem tej tradycji są opracowania w zbiorach F. Bossinensisa, czy – może wersje oryginalne – w zbiorze A. Antica z 1520; w przeciwieństwie do zdobionych intawolacji organowych (1517) dwa głosy są w nich zapisane na lutnię bez żadnych zmian. We frottolach i laudach Tromboncina przeważa polifonia swobodna, w której główną rolę odgrywają głosy skrajne, z basem stanowiącym często wyraźną podstawę akordów, ale głosy środkowe są prowadzone dość niezależnie. Akordowo opracowany jest chorałowy cantus firmus w lamentacjach Tromboncina, natomiast bardziej samodzielnie, z niewielką ilością imitacji, kontrapunktowany jest (umieszczony w najwyższym głosie) cantus firmus w opracowanych tylko nieparzystych wersetach kantyku.

Literatura: P. Canal Della musica in Mantova, Wenecja 1881; S. Davari La musica a Mantova, „Rivista storica mantovana” I, 1885; R. Schwartz Die Frottole im 15. Jahrhundert, „Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft” II, 1886; A. Pirro Les „frottole” et la musique instrumentale, „Revue de musicologie” III, 1922; A. Einstein La prima „lettera amorosa” in musica, „La Rassegna Musicale Italiana” X, 1937, wyd. w jęz. niemieckim pt. Der erste vertonte „Liebesbrief”, w: A. Einstein Nationale und universale Musik, Zurych 1958 (zawiera transkr. Aspicias utinam); K. Jeppesen Eine musiktheoretische Korrespondenz des früheren Cinquecento, „Acta Musicologica” XIII, 1941; A. Einstein Andrea Antico’s „Canzoni nove” of 1510, „The Musical Quarterly” XXXVII, 1951 (zawiera frottolę Tromboncina); G. Croll Zu Tromboncinos „Lamentationes Jeremiae”, „Collectanea historiae musicae” II, 1956/7; C. Gallico Un libro di poesia per musica dell’epoca d’Isabella d’Este, Mantua 1961; E.E. Lowinsky Tonality and Atonality in Sixteenth-century Music, Berkeley 1961; K. Jeppesen Über italienische Kirchenmusik in der ersten Hälfte des 16. Jahrhundert, „Studi musicali” III, 1962; C. Gallico Civiltà musicale mantovana intorno al 1500, w: Arte pensiero e cultura a Mantova nel primo Rinascimento: Florence, Venice and Mantua, Florencja 1965; J. Gallucci Festival Music in Florence, ca. 1480–ca. 1520: Canti carnascialeschi, trionfi, and Related Forms, dysertacja, Harvard University, 1966; W. Osthoff Theatergesang und darstellende Musik in der italienische Renaissance, Tutzing 1969; K. Jeppesen La frottola, 3 t., Århus-Kopenhaga 1968–70; W.E Prizer Performance Practices in the Frottola, „Early Music” III, 1975; F. Luisi Il secondo libro di frottole di Andrea Antico, 2 t., Rzym 1975–76 (w t. 2–10 utwory Tromboncina); F. Luisi Le frottole per canto e liuto di Bartolomeo Tromboncino e Marchetto Cara nella edizione adespota di Andrea Antico, „Nuova Rivista Musicale Italiana” X, 1976 (zawiera 3 utwory Tromboncina w wersji na solo wokal z lutnią i na 4 głosy); F. Luisi La musica vocale nel Rinascimento, Turyn 1977; W.F. Prizer Courtly Pastimes: The Frottole of Marchetto Cara, Ann Arbor 1980; W.F. Prizer Lutenists at the Court of Mantua, „Journal of the Lute Society of America” XIII, 1980; W.F. Prizer Isabella d’Este and Lucrezia Borgia. The Frottola at Mantua and Ferrara, „Journal of the American Musicological Society” XXXVIII, 1985 (zawiera 1 utwór Tromboncina); J. Haar Essays on Italian Poetry and Music in the Renaissance, 1350–1600, Berkeley 1986; W.F. Prizer The Frottola and the Unwritten Tradition, „Studi musicali” XV, 1986; F. Luisi Frottole di Bartolomeo Tromboncino e Marchetto Cara „per cantar et sonar col lauto”, Rzym 1987 (zawiera faks. i transkr. 6 utworów); G. Cattin Nomi di rimatori per la polifonia profana italiana del secondo Quattrocento, „Rivista Italiana di Musicologia” XXV, 1990; F. Brancacci Il sonetto nei libri di frottole di O. Petrucci (1504–1514), „Nuova Rivista Musicale Italiana” XXV, XXVI, 1991, 1992; W.F. Prizer Games of Venus: Secular Vocal Music in the Late Quattrocento and Early Cinquecento, „Journal of Musicology” IX, 1991; W.F. Prizer Laude di popolo, laude di corte: Some Thoughts on the Style and Function of the Renaisssance Lauda, w: La musica a Firenze al tempo di Lorenzo il Magnifico, red. P. Gargiulo, Florencja 1993; W.F. Prizer Renaissance Women as Patrons of Music: The North-Italian Courts, w: Rediscovering the Muses. Women’s Musical Traditions, red. K. Marshall, Boston 1993; S. Lorenzetti „Quel celeste cantar che mi disface”: immagine della donna ed educazione alla musica nell’ideale pedagogico del Rinascimento italiano, „Studi musicali” XXIII, 1994; W.F. Prizer „Facciamo pure noi carnevale”: Non-Florentine Carnival Songs of the Late Fifteenth and Early Sixteenth Centuries, w: Musica Franca. Essays in Honor of Frank A. D’Accone, red. I. Alm, A. McLamore i C. Reardon, Stuyvesant 1996; W.F. Prizer Secular Music at Milan during the Early Cinquecento: Florence, Biblioteca del Conservatorio, MS Basevi 2441, „Musica Disciplina” L, 1996; W.F. Prizer Local Repertories and the Printed Book: Antico’s Third Book of Frottole (1513), w: Music in Renaisance Cities and Courts. Studies in Honor of Lewis Lockwood, red. J.A. Owens i A.M. Cummings, Warren 1997; H.C. Slim Music in Majolica, w: Painting music in the sixteenth century: Essays in iconography, Burlington 2002; L. Boscolo Folegana „La prima volta si fa tutt’e due le pause e poi il sospir solo”. Bartolomeo Tromboncino e la frottola con ritornello sfasato nelle stampe petrucciane, „Musica e storia” XV, 2007; M. Dorigatti Dalla frottola al madrigale al melodramma: La tradizione musicale ariostesca, „Schifanoia” XXXVIIIXXXIX, 2010; R. Rastall The Secular Latin Motet in the Renaissance, Lewiston 2010; D. Sanders Music at the Gonzaga Court in Mantua, Lanham 2012; W.F. Prizer Popular piety in Renaissance Mantua: The lauda and flagellant confraternities, w: Qui musicam in se habet: Studies in Honor of Alejandro Enrique Planchart, red. A. Zayaruznaya, B. J. Blackburn i S. Boorman, Middleton 2015; K. Schiltz A Companion to Music in Sixteenth-Century Venice, Lejda 2018; A. MacNeil „A Voice Crying in the Wilderness”: Issues of Authorship, Performance, and Transcription in the Italian Frottola. „Italianist” XL, 2020.

Kompozycje i edycje

Kompozycje:

(zach. tylko w antologiach; podano zbiory zawierające pierwsze wydania i w nawiasie liczbę nowych utworów Trombocina; niektóre tytuły utworów i ich źródła wymienione w 2. wyd. The New Grove Dictionary od Music and Musicians skorygowano według prac F. Luisiego)

frottole:

Frottole libro primo (13) na 4 głosy, wyd. Wenecja 1504 O. Petrucci, ks. 2 (3), 1505, ks. 3 (15), 1505, ks. 4 pt. Strambotti, ode, frottole, sonetti… (11), 1505, ks. 5 (14), 1505, ks. 6 (6), 1506, ks. 7 (19), 1507, ks. 8 (10), 1507, ks. 9 (11), 1509, ks. 11 (10), Fossombrone 1514

Canzoni nove con alcune scelte de varii libri… (7) na 4 głosy, wyd. Rzym 1510 A. Antico, ks. 2 (wyd. pierwsze zag.) bez karty tyt. (11), 2. wyd. 1518 (druk dawniej uważany za wyd. w Neapolu 1516), ks. 3 pt. Canzoni sonetti strambotti et frottole (10), 1513, 3. wyd. zmienione (2) Rzym 1518 G. Mazzocchi, ks. 4 pt. jw. (14), 1517

Fioretti di frottole (…) libro secondo (5) na 4 głosy, wyd. Neapol 1519 G.A. de Caneto

Canzoni frottole et capitoli (…) Libro secondo de la Croce (1) na 4 głosy, wyd. Rzym 1531 V. Dorico

opracowanie na solo wokal i lutnię w Tenori e contrabassi intabulati (…) Libro primo. F. Bossinensis opus (29 utworów wyd. wcześniej), wyd. Wenecja 1509, ks. 2 (2 nowe i 14 wcześniejszych), Fossombrone 1511 oraz w Frottole de Misser B. Tromboncino et (…) M. Carra (8 nowych i 19 wcześniejszych), wyd. Rzym 1520

Frottole intabulate da sonare organi. Libro primo (1 utwór nieznany z wersji oryg. i 16 znanych) na 4 głosy, wyd. Rzym 1517 A. Antico

religijne:

9 lekcji z lamentacji i kantyk Benedictus Dominus, Deus Israel w Lamentationes liber secundas… na 4 głosy, wyd. Wenecja 1506 O. Petrucci

12 laud na 4 głosy w Laude libro secondo, wyd. Wenecja 1507 O. Petrucci

1 lauda na 4 głosy w Canzoni nove…, wyd. Rzym 1510 A. Antico

1 lauda na 4 głosy w rkp. w Paryżu

ponadto kilka kontrafaktur utworów świeckich jako religijne i religijnych jako świeckie oraz utwory o atrybucji podwójnej

 

Edycje:

24 utwory w: O. Petrucci, Frottole, Buch I und IV, wyd. R. Schwartz, «Publikationen älterer Musik» VIII, Lipsk 1935, przedr. Hildesheim 1967

10 utworów w: Canzoni (…) libro tertio (A. Antico, 1517), wyd. A. Einstein, «Smith College Music Archives» IV, 1941

31 utworów w: Le frottole nell’edizione principe di O. Petrucci, wyd. G. Cesari i in., «Instituta et Monumenta» 1. seria, I, 1954

40 frottol i 1 lauda w: F. Bossinensis, Tenori (…) Libro primo oraz (…) Libro secundo, wyd. faks., Genewa 1977 i 1982, transkr. wyd. B. Disertori pt. Le frottole per canto e liuto intabulate da F. Bossinensis, «Istituzioni e Monumenti dell’Arte Musicale Italiana» n. seria, III, Mediolan 1964

17 utworów w: Frottole intabulate da sonare organi, A. Antico 1517, wyd. faks., «Biblioteca Musica Bononiensis» IV/51, Bolonia 1970, wyd. C. Hogwood, Tokio 1984, wyd. P. Sterzinger, «Diletto musicale» nr 891, Wiedeń 1987

21 frottol wyd. F. Luisi w: Apografo miscellaneo marciano (…) Edizione critica integrale dei Mss. Marc. It. Cl. IV, 1795–1798, Wenecja 1979 (zawiera obszerny wstęp i konkordancje)

10 utworów w: Frottole per „organi” di A. Antico, wyd. F. Luisi, «Musica per Suonare» III, Rzym 1980

12 utworów w: Frottole libro undecimo, O. Petrucci, Fossombrone, 1514, wyd. F. Luisi i G. Zanovello, Padwa 1997

Die mehrstimmige Lamentationen, wyd. G. Massenkeil, Moguncja 1965

Lamentationum (…) liber primus und secundus (…) Petrucci 1506…, «Faksimile-Edition Rara» XLV, Stuttgart 2004

kantyk w: Italia sacra musica, t. 3, wyd. K. Jeppesen, Kopenhaga 1962

Die mehrstimmige italienische Laude um 1500, wyd. K. Jeppesen i V. Brøndal, Lipsk 1935, przedr. Bolonia 1971

Laude libro secondo (…) Petrucci 1507…, «Yellow Book Series» VII, Højbjerg 2006