Tomášek, Václav Jan Křtitel

Tomášek [t'oma:szek], Tomaschek, Václav Jan Křtitel, Wenzel Johann, *17 IV 1774 Žd’árec u Skutče (obec. Skuteč, k. Chrudimia), †3 IV 1850 Praga, czeski kompozytor i pedagog. Był najmłodszym z 13 dzieci ubogiego płóciennika. Od 1783 uczył się gry na skrzypcach oraz śpiewu u P.J. Wolfa w Chrudimiu; w 1787 został chórzystą w kościele Minorytów w Igławie. W 1790 wstąpił do gimnazjum w Pradze; w tymże roku usłyszał tam Don Giovanniego Mozarta, co wywarło na nim ogromne wrażenie i skłoniło do podjęcia prób kompozytorskich. Studiował traktaty teoretyczne J.J. Fuxa, J.Ph. Kirnbergera, J. Matthesona, F.W Marpurga i D.G. Türka, korzystał z rad przebywających ok. 1801 w Pradze G.J. Voglera i J.N. Forkela. Udzielał lekcji gry na fortepianie, śpiewu i teorii muzyki w domach praskiej arystokracji. Zarazem od 1794 słuchał wykładów m.in. z logiki, fizyki, metafizyki, anatomii i chirurgii na uniwersytecie im. Karola w Pradze; w latach 1797–99 studiował tam prawo i jeszcze w 1805, jako uznany pedagog i kompozytor, sposobił się do kariery prawniczej. Losem Tomáška pokierował jego uczeń, hr. Jiří F. Buquoy, który w 1806 zatrudnił go jako nadwornego kompozytora i nauczyciela muzyki. Do 1824 Tomášek przebywał w rezydencjach hr. Buquoya w Novych Hradach, Červenym Hrádku i w Pradze, skąd wyjeżdżał m.in. do Wiednia, gdzie odwiedził Haydna (1808) i dwukrotnie spotkał się z Beethovenem (1814). Utrzymywał kontakty z J.N. Hummlem, L. Spohrem i C.M. von Weberem, spotykał się z J.W Goethem w Chebie (1822) i Mariańskich Łaźniach (1823). W 1824 poślubił Vilemínę Ebert i zamieszkał na Małej Stranie w Pradze, w domu wydawcy czasopisma „Libussa” P.A. Klara, w którym otworzył szkołę muzyczną; nie udzielał się jednak publicznie wskutek depresji, spowodowanej kryzysem małżeństwa. Po śmierci żony (1836) urządzał poniedziałkowe wieczory koncertowe, połączone z dyskusjami o sztuce, w których uczestniczyli jego uczniowie, przedstawiciele czeskiej elity intelektualnej, jak J.K. Chmelenský, V. Hanka, F. Palacký, wydawcy P.A. Klar i R. Glaser oraz wizytujący Pragę muzycy: H. Berlioz, O. Bull, N. Paganini, C. Schumann i R. Wagner. W VI 1844 Tomáška odwiedził W. Każyński, który zanotował jego poglądy na sztukę kompozycji. Tomášek pisywał też korespondencje muzyczne do czasopisma „Ost und West” R. Glasera, a w latach 1845–50 publikował swą autobiografię na łamach „Libussy”.

Tomášek zasłynął jako wybitny pedagog i erudyta, wyznający klasyczne zasady kompozycji i upatrujący ideał w muzyce Mozarta. Zwany „muzycznym papieżem Pragi”, swe poglądy sformułował na piśmie dopiero w latach 1845–50 w Selbstbiographie (zawiera także uwagi m.in. na temat Beethovena i Goethego oraz ich wypowiedzi), lecz znane były one wcześniej z relacji odwiedzających go muzyków oraz uczniów, do których należeli m.in. J.H. Voříšek, J. Kittl, A. Dreyschock, J. Schulhoff i E. Hanslick. Szkoła Tomáška przeznaczona była dla zaawansowanych; studiowano w niej fugi Bacha, sonaty Beethovena, kompozycje samego Tomáška, a w późniejszych latach także etiudy Chopina oraz utwory S. Thalberga i Liszta. Najwięcej uwagi poświęcał Tomášek nauce harmonii, kontrapunktu i fugi. Według W. Każyńskiego (1846) w nauce kompozycji kładł on nacisk na „moralną” stronę dzieła, przez co rozumiał dojrzałość myśli muzycznej i ich logiczny związek z zamierzonym charakterem utworu oraz na stronę zewnętrzną, czyli czystość i poprawność języka, a także znajomość instrumentacji i efektów orkiestrowych.

Twórczość Tomáška do ok. 1805 (symfonie, koncerty, kwartety, sonaty) utrzymana jest w stylu późnoklasycznym i nawiązuje do muzyki Mozarta, podobnie jak późniejsze dzieła wokalno-instrumentalne (Requiem, Missa solemnis). Najważniejsze utwory Tomáška powstały w czasie jego pobytu na dworze hr. Buquoya (1806–24). Należą tu pieśni i 1-częściowe utwory fortepianowe (eklogi, dytyramby, rapsodie). Jako twórca pieśni Tomášek zyskał rozgłos z chwilą ukazania się ballady Lenore do słów G.A. Bürgera (1805). Sięgał wyłącznie po wysokiej próby teksty poetów niemieckich jak H. Heine, L. Hölty, Ch.F. Gellert, J.W. Goethe, F.G. Klopstock, F. Rückert, F. Schiller. Jego Gedichte do słów Goethego (1815) sam poeta cenił niezwykle wysoko. Odznaczają się one bezbłędną prozodią i ścisłym związkiem ze strukturą tekstu, a tym samym nieszablonową, zwartą formą. Odcinki o płynnej, diatonicznej melodyce, odpowiadające opisom świata zewnętrznego, często kontrastują z fragmentami deklamacyjnymi, przypadającymi na refleksyjne partie tekstu. W niektórych pieśniach (Der Fischer, Rastlose Liebe, Am Flusse, Schäfers Klagelied) chromatyka, łamanie fraz i wyrazisty akompaniament wywołują romantyczny nastrój. Pieśni Tomáška do słów czeskich, pisane z pobudek patriotycznych, odegrały mniejszą rolę z uwagi na nieustalone jeszcze wówczas zasady prozodii języka czeskiego; istotny jest zbiór Starožitné písně Královédvorského rukopisů (1823) do tekstu będącego w rzeczywistości apokryfem pióra V. Hanki.

Źródła inspiracji swych 1-częściowych utworów na fortepian odsłonił Tomášek pod koniec życia w Selbstbiographie. Miały one stanowić poetycką przeciwwagę dla masowo produkowanych, prymitywnych kompozycji, wkraczających na teren opuszczony przez klasycyzm gatunki. Genezę eklog Tomášek objaśniał wyobrażeniem życia pasterzy – prostego, lecz zdanego na odmiany losu; stosownie do tego są to krótkie, monotematyczne utwory o przejrzystej fakturze i ewolucyjnym przebiegu z elementami techniki sonatowej (kontrast planów tonalnych, przekształcanie materiału). Czasem pojawiają się w nich rytmy taneczne (polka, mazurek, furiant). Melodyczny wdzięk eklog, subtelna gra akcentów i naturalność toku muzycznego budzą skojarzenia ze stylem impromptus Schuberta, a nawet Tańców słowiańskich Dvořáka. Szerzej ujęte, wielowątkowe i fakturalnie bogatsze od eklog są rapsodie i dytyramby. Rapsodiami nazwał Tomášek utwory, w których – poszukując sposobu „połączenia wyrazu czułości z wyrazem siły i męstwa” – odwołał się do skojarzeń z Iliadą Homera i nadał im postać narracyjną. W 3 dytyrambach op. 65 starał się oddać kolejne kategorie wyrazu, dla których wzorce odnalazł w wyobrażeniach o antycznym Rzymie (surowość, szorstkość) i Grecji (subtelność, wdzięk).

Kompozycje Tomáška uległy zapomnieniu w 2. połowie XIX w. . Jego pieśni dopiero obecnie powracają do repertuaru, natomiast eklogi, rapsodie i dytyramby, uznane przez W. Kahla (1921) za prototypy romantycznej miniatury fortepianowej, wzmiankowane są od dawna w kontekście ich filiacji z utworami Schuberta. W rzeczywistości tworzą one zupełnie odrębną grupę kompozycji, w których – podobnie jak w przypadku wielu dzieł Beethovena – obok typowo klasycznych cech występują elementy nowe, nie zawsze dające się jednoznacznie określić jako romantyczne. Odwołanie do antyku, właściwe klasycyzującym prądom sztuki nowożytnej, jest u Tomáška wolne od sentymentalistycznej, XVIII-wiecznej idealizacji. Wątki arkadyjskie eksponują w ujęciu Tomáška indywidualne koleje losu wyobrażonych jednostek (eklogi). Tomášek eksperymentował w ramach klasycznej estetyki wyrazu, łącząc różne jego kategorie i wynajdując nowe. Całkowicie odrzucił klasyczne gatunki i o ile w eklogach zachowywał jeszcze tradycyjne procedury formalne, o tyle w rapsodiach i dytyrambach stosował środki ściśle przystające do założonego planu wyrazowego. W jego utworach zdarzają się zapowiedzi stylu romantycznego (np. w „mendelssohnowskiej” eklodze Allegro agitato op. 66 nr 6 czy Allegro capriccioso di bravura op. 84 nr 1 z chromatyczną ornamentacją typu brillante w funkcji kolorystycznej, bliską stylistycznie wczesnym dziełom Chopina), są to jednak przypadki odosobnione. Twórczość Tomáška można rozpatrywać jako zjawisko w pełni oryginalne, równoległe do twórczości Beethovena i stanowiące dla niej wartościowy kontekst.

Literatura: M. Postler V.J. Tomášek Bibliografie, Praga 1960; V.J.K. Tomášek Selbstbiographie, „Libussa” IV–IX, 1845–50, tłum. czeskie Vlastní životopis V.J. Tomášek, wyd. Z. Němec, Praga 1941; W. Każyński Notatki z podróży muzykalnej po Niemczech odbytej w roku 1844, Petersburg 1846, 2. wyd. Kraków 1957; E. Hanslick Aus meinem Leben, 2 t., Berlin 1894, 4. wyd. 1911; W. Kahl Das lyrische Klavierstück Schuberts und seiner Vorgänger seit 1810, „Archiv für Musikwissenschaft” III, 1921; J. Patera Hudební dílo V.J. Tomášek, Praga 1925; M. Tarantová V.J. Tomášek, Praga 1946; Th. Straková Tomáškovy písně na Goethovy texty oraz V.J. Tomášek a jeho klavírní eklogy, „Časopis Moravského Muzea” XL, 1955 oraz XLV, 1960; E. Holubová V.J. Tomášeks Oper „Seraphine” als Quelle und Werk oraz V. Kyas Die harmonische Struktur von Tomášeks lyrischen Klavierstücken, „Sborník Prací Filosofické Fakulty Brněnské University” z. 8,1973; M. Vysloužilová V.J. Tomášeks Lieder zu tschechischen Texten oraz J. Vysloužil V.J.K. Tomášeks Stellung in der tschechischen Musikkultur, „Sborník Prací Filosofické Fakulty Brněnské University” z. 9, 1974 oraz z. 10, 1975; E. Mikanová V.J. Tomášek v kritikach Allgemeine musikalische Zeitung, w: Česká hudba světu – svět české hudbě, red. J. Bajer, Praga 1974; V. Kyas Srovnání lyrických klavírních kusů V.J. Tomášek, J.H. Voříška a F. Schuberta, „Časopis Moravského Muzea” LXII, 1977; J. Fukač V.J. Tomášek a geneze kritického myšlení, „Opus Musicum” XI, 1979; R. Pečman Tendenz zur Klassik. Betrachtungen über V.J. Tomášek, „Sborník Prací Filosofické Fakulty Brněnské University” z. 27–28, 1992–93.