Rückert [r’ükert] Johann Michael Friedrich, *16 V 1788 Schweinfurt, †31 I 1866 Neusess (k. Koburga), niemiecki poeta, filolog i tłumacz. Syn adwokata, studiował w Würzburgu i Heidelbergu zrazu prawo, później filozofię i filologię. Zafascynowany kulturą Bliskiego Wschodu, przyswoił sobie podczas prywatnych studiów w Wiedniu (1818–19) znajomość głównych języków tego obszaru. Jako tłumacz z arabskiego, perskiego i tureckiego, a także hebrajskiego, armeńskiego, etiopskiego, koptyjskiego i sanskrytu zyskał uznanie, które zaowocowało karierą uniwersytecką; funkcję profesora orientalistyki pełnił kolejno w Erlangen (1826–41) i w Berlinie (1841–48).
Jako poeta debiutował zbiorem Deutsche Gedichte (1814), w którym dał wyraz uczuciom patriotycznym. Kolejne tomy wierszy stanowiły odbicie osobistych pasji i zainteresowań, wydarzeń i doświadczeń życiowych. Powstało kilkadziesiąt niezwykle obszernych serii i zbiorów, m.in.: Italienische Gedichte (1818), Rosen (1819) i Ghasel von M.D. Rumi (1822) jako ślad podróży na południe Europy i przejaw fascynacji orientalnych, Liebesfrüh ling (1823) jako wyraz szczęścia osiągniętego w małżeństwie, Kindertotenlieder (1833–34, wyd. dopiero 1872) jako głęboka reakcja poety na śmierć swych dwojga dzieci, Die Weisheit des Brahmanen (1836–39) jako wyrażony słowami indyjskich myślicieli przejaw dystansu do życia i świata.
Twórczość poetycka Rückerta stanowi w ramach romantyzmu swoisty fenomen: przynosi odmowę fantazjowania i nastrojowości, spontaniczności i improwizacji; można by ją uznać za antyromantyczną; jest poezją myśli i kontemplacji, a nie czynów i uczuć, budowaną według praw logiki, a nie odruchów emocji, akcentującą dynamizm dialektycznej struktury, a nie energię swobody twórczej. Każdy wiersz żyje u niego z antonimii, antynomii, paradoksów i transformacji. Wyjątek stanowią niektóre liryki z Wiosny miłości oraz teksty Pieśni na śmierć dzieci jako twórczość o charakterze szczególnie osobistym.
Teksty liryczne Rückerta, mimo owych „antyromantycznych” właściwości, wzbudziły niezwykły rezonans. Najwybitniejsi kompozytorzy XIX w. potrafili z niezwyczajnej obfitości tekstów przeciętnych (nierzadko wprost grafomańskich) wybrać wiersze o wysokiej sile inspirującej. F. Schubert sięgnął po 7 tekstów; powstały 4 pieśniowe arcydzieła (1822–23): Sei mir gegrüsst, Dass sie hier gewesen, Lachen und Weinen, a przede wszystkim Du bist die Ruh. R. Schumanna zainspirowało kilkanaście wierszy Rückerta; wraz z Clarą Schumann wydał serię 12 pieśni do słów poety (Gedichte aus Liebesfrühling op. 37), a w dedykowanym żonie zbiorze Myrthen (op. 25, 1840) wiersze Rückerta niosły przesłania otwierające i zamykające ów zbiór (słynne Widmung i Zum Schluss). C. Loewe skomponował do słów poety również kilkanaście pieśni o zróżnicowanym charakterze: miniatury liryczne (z op. 62, 71 i 73), legendy (z op. 33, 75,140 i 142) oraz ballady (z op. 78 i 112a); największą popularność zyskała jedna z ulotnych miniatur lirycznych, Kleiner Haushalt (zop. 71, 1840). Sporadycznie po teksty Rückerta sięgali: F. Liszt (Ich liebe dich, 1857), H. Wolf (Die Spinnerin, ok. 1888), H. Pfitzner (Warum sind deine Augen so nass, 1889) i M. Reger (Der Himmel hat eine Träne geweint, 1899); J. Brahms skomponował wprawdzie zaledwie dwie, ale wybitne pieśni do jego słów: Gestillte Sehnsucht (1864) i Mit vierzig Jahren (1884), wiersze poety zainspirowały natomiast wiele jego utworów chóralnych (m.in.: 5 kanonów na chór żeński, 1860).
Szczególne zainteresowanie twórczością Rückerta przejawili R. Strauss i G. Mahler. Strauss skomponował w latach 1897–1935 kilkanaście pieśni o rozmaitym charakterze: 10 pieśni solowych, wśród nich Fünf Rückert Lieder op. 46 (1900), kilka chóralnych (m.in. wzniosły Motet niemiecki op. 62, 1913) oraz „mrożącą krew w żyłach”, jak pisano, pieśń orkiestrową Nächtlicher Gang z op. 44 (1899). Najgłębszy ślad teksty poety pozostawiły w twórczości Mahlera we wstrząsającym bezpośredniością i głębokością ekspresji cyklu pięciu Pieśni na śmierć dzieci (1901–04) oraz serii 5 pieśni luźnych, wydanych w 1905 jako Rückert-Lieder (Blicke mir nicht in die Lieder, Ich atmet’ einen linden Duft, Ich bin der Welt abhanden gekommen, Liebst du um Schönheit, Um Mitternacht), stanowiących rodzaj dziennika intymnego kompozytora. W rozmowie z A. Webernem powiedział (1905): „Jedynie Rückert, to dla mnie poezja z pierwszej ręki”.
Edycje: Poetische Werke, 12 t., Frankfurt n. Menem 1868.
Literatura: E. Klemm przedmowa, w: G. Mahler Kindertotenlieder, Lipsk 1972; R. Gerlach Rückert und Mahler, Wilhelmshafen 1981; M. Tomaszewski Robert Schumann. „Widmung” do słów Friedricha Rückerta, w: Forma i ekspresja w liryce wokalnej 1808–1909. Interpretacje, «Muzyka i Liryka» z. 2, red. M. Tomaszewski, Kraków 1989; E. Siemdaj Refleksje na temat pieśni „Ich bin der Welt abhanden gekommen ” Gustava Mahlera, w: Muzyka, słowo, sens, księga pamiątkowa M. Tomaszewskiego, red. A. Oberc, Kraków 1994.
