Szymanowska, Maria

Szymanowska Maria Agata, z d. Wołowska, *14 XII 1789 Warszawa, †25 VII 1831 Petersburg, polska pianistka i kompozytorka. Gry na fortepianie uczyła się u Antoniego Lisowskiego i Tomasza Gremma. W 1810 wyjechała do Paryża, gdzie koncertowała w salonach; L. Cherubini dedykował jej wówczas Fantazję C-dur. 21 VI 1810 wyszła za mąż za dzierżawcę dóbr otwockich k. Warszawy, Józefa Szymanowskiego; miała 3 dzieci: Helenę (później żonę F. Malewskiego), autorkę Dziennika prowadzonego od 1 XI 1827 do 1857, Celinę (później żonę A. Mickiewicza) i Romualda (†1839). Koncertowała w 1815 w Wiedniu, w 1818 w Londynie, w 1820 w Berlinie. W tym samym roku rozwiodła się i poświęciła pianistyce. W 1822 po serii koncertów w Moskwie i w Petersburgu (gdzie wykonała m.in. – z J.N. Hummlem – koncert na 2 fortepiany J.L. Dusíka) została mianowana „pierwszą fortepianistką” cesarzowych: Elżbiety Aleksandrowny (żony Aleksandra I) i Marii Fiodorowny (wdowy po Pawle I); przebywający w Petersburgu J.N. Hummel i J. Field ofiarowali jej swe kompozycje. Od 1823 koncertowała w Rosji (6 II w Kijowie z K. Lipińskim), w kraju (w Krzemieńcu, Lwowie, Poznaniu i in.), w Karlowych Warach, Mariańskich Łaźniach – gdzie spotkała się z J.W Goethem (który napisał dla niej poemat Aussöhnung [Pojednanie]) i z V.J. Tomaškiem – ponadto w Niemczech (w Lipsku, Weimarze, Berlinie i in.) i w Paryżu. Stamtąd (po 2-miesięcznym pobycie) wyruszyła 20 IV 1824 do Londynu, gdzie G. Rossini, J.B. Cramer i Ferdinand Ries wpisali się do jej Album musical. Następnie udała się przez Paryż i Genewę na występy do Włoch (Mediolan, Wenecja, Rzym, Neapol), potem znów występowała w Londynie, gdzie prowadziła także działalność pedagogiczną. Powróciła do Warszawy w VII 1825 w glorii europejskich sukcesów; przywiozła fortepian o mechanice angielskiej. 15 I 1826 grała w Teatrze Narodowym, wykonując m.in. Koncert a-moll Hummla. W 1827 wystąpiła trzykrotnie w Petersburgu, poza tym także w Wilnie i w Rydze; zimą tego roku wyruszyła do Moskwy, a następnie z powrotem do Petersburga, gdzie osiadła na stałe. Podjęła tam pracę pedagogiczną i prowadziła wspaniały salon. Do 1830 dała tam również kilka koncertów, grała także w tym okresie w Moskwie i w Kijowie. Dom Szymanowskiej był miejscem spotkań wielu artystów (rodzina Kątskich), w tym zwłaszcza poetów (A. Mickiewicz, F. Malewski, A.E. Odyniec, A. Puszkin, M. Glinka i in.), jak również przedstawicieli arystokracji polskiej i rosyjskiej (takich jak Piotr Wiaziemski) oraz dyplomatów. Mickiewicz, który improwizował i recytował przy akompaniamencie Szymanowskiej, w 1827 zadedykował jej wiersz Na jakimkolwiek świata zabłysnęłaś końcu. Szymanowska zmarła podczas epidemii cholery i została pochowana w Petersburgu.

Szymanowska jako profesjonalna pianistka wraz ze skrzypkiem K. Lipińskim byli pierwszymi polskimi wirtuozami, którzy zdobyli sławę europejską. Na repertuar pianistki składały się polonezy M.K. Ogińskiego, utwory w stylu brillant i wczesnoromantyczne kompozycje J.N. Hummla, F. Riesa, H. Herza, A.A. Klengla, J.L. Dusíka, J. Fielda oraz własne utwory, niekiedy także dzieła Mozarta i Beethovena. Gra Szymanowskiej odznaczała się koncertowym rozmachem; Goethe i Tomašek podkreślali, że grała z wdziękiem, eksponując piękną kantylenę, ale także dysponowała silnym uderzeniem. M. Mochnacki pisał o dźwięku zbliżonym do brzmienia skrzypiec, naśladującym śpiew, wspominał też o pełnym i okrągłym uderzeniu. Natomiast Elsner w liście do Chopina (27 XI 1831) zarzucał Szymanowskiej swobodny stosunek do tekstu muzycznego, dokonywanie pewnych skrótów i zmian, np. w Koncercie h-moll Hummla. Szymanowska wcześnie zrezygnowała z występów na estradzie koncertowej.

Twórczość Szymanowskiej obejmuje głównie utwory fortepianowe i pieśni. Dobór gatunków fortepianowych – takich jak tańce, etiudy, nokturny, drobne utwory (romans, fantazja, serenada) – jest typowy dla wczesnoromantycznych tendencji w nurcie zw. Biedermeier, odpowiadającym mieszczaństwu. W stylu Szymanowskiej wyraźne są znamiona stylu brillant – zestawianie odcinków wirtuozowskich z kantylenowo-sentymentalnymi, łączenie typowej dla rokoka ornamentyki ze środkami zwiastującymi romantyzm, co nie zawsze tworzy harmonijną syntezę. Szymanowska jest pierwszą autorką etiud w muzyce polskiej, a typ wirtuozowskiej faktury, zwłaszcza modele figur, przekraczających oktawę, wyzyskujących skoki i obejmujących kilka rejestrów, pozwalają zaliczyć kompozytorkę do prekursorów techniki typowej dla muzyki okresu romantyzmu (Caprice sur la romance i Fantazja F-dur z 1819). Recenzując wydanie 12 etiud Szymanowskiej (1836) R. Schumann chwalił ich autorkę za kształtowanie różnych technik i delikatną wyrazowość. 7 etiud jest w zasadzie preludiami, a 2 mają charakter scherza; ornamenty w kantylenie – podobnie jak u Hummla – wtapiają się organicznie w konstrukcje meliczne, antycypując melodykę romantyczną. Obok tradycyjnych tańców europejskich, jak kontredans, anglez, kadryl, menuet i walc – w którym mieszają się wzory walca z wzorami polskich tańców (np. oberka w Walcu F-dur na fortepian na 4 ręce) – Szymanowska tworzyła polonezy i mazurki na użytek salonów. W mazurkach zaznacza się stylizacja elementów ludowych, np. zabarwienia lidyjskie, nieregularne akcenty. W polonezach większe znaczenie ma faktura brillante. W nokturnach Szymanowska nawiązywała do Fielda, ale w Nokturnie B-dur zastosowała technikę wariacyjną (zbliżoną do techniki Chopina w Nokturnie Es-dur z op. 9), przekształcając melodię za pomocą środków ornamentalnych i wirtuozowskich.

Gatunki wokalne w twórczości Szymanowskiej, obejmujące opracowania pieśni ludowych i piosnki stylizowane na ludowe, romanse, śpiewy historyczno-patriotyczne oraz pieśni artystyczne, były entuzjastycznie przyjmowane w środowisku rosyjskim. Romanse pisane były według wzorców francuskich (ambitus d¹–g², umiarkowana ornamentyka, ewentualnie ritornele instrumentalne) do tekstów miłosnych, nieco egzaltowanych, niekiedy o nastroju romantycznym (Romance à la nuit) lub lirycznym (Romance du saule z Szekspirowskiego dramatu Otello), o swobodnie kształtowanym wierszu, i miały dość prostą melodię, rzadko jedynie udramatyzowaną nieobiegowymi interwałami jak nona, sekunda zwiększona, kwinta zmniejszona. W epickich pieśniach do Śpiewów historycznych Niemcewicza Szymanowska wyzyskiwała bardziej prężną melodykę, wspartą najczęściej akordowym akompaniamentem. Epicką opowieścią jest Duma o kniaziu Michale Glińskim z ilustracyjnym ritornelem na początku (w 1816 wydano także 2 inne pieśni ze Śpiewów historycznych: Jadwiga, królowa Polski i Jan Olbracht). Język muzyczny takich utworów jak Pieśń do Wilii (z akompaniamentem przejętym z nokturnu Le murmure), Pieśń z wieży oraz ballady (Świtezianka, Alpuhard) do tekstów Mickiewicza jest bardziej epicki niż liryczno-wirtuozowski. Szymanowska podkreślała niekiedy melodyką napięcie dramatyczne (np. w monologu Aldony w Pieśni z wieży), w harmonice korzystała dość swobodnie ze środków wczesnoromantycznych, rytmiką nawiązywała do treści tekstu, w Complainte d'un aveugle do tekstu prozodycznego. Jednakże dość konwencjonalne interludia, nawyki fakturalne przenoszone z romansu czy z muzyki instrumentalnej, znamionują w pieśniach Szymanowskiej epokę przejściową, w której nakładają się na siebie różne elementy heterogeniczne. Wczesna śmierć kompozytorki przerwała rozwój jej twórczości, stanowiącej ważny etap w krystalizowaniu się elementów wczesnoromantycznych w muzyce polskiej przed Chopinem.

W 2009 Élisabeth Zapolska Chapelle powołała Société Maria Szymanowska w Paryżu (adres Biblioteki Polskiej). Organizowała konferencje popularnonaukowe i koncerty „salonowe”. Po jej śmierci w 2020 jej mąż Patrick Chapelle kontynuuje działalność Société poprzez wydawanie „Cahiers Maria Szymanowska” i wznowienie koncertów. W Polsce Towarzystwo Marii Szymanowskiej powstało w 2021 pod kierunkiem Justyny Galant.

Literatura: M. Mochnacki „Gazeta Polska” z 13 II 1827; B. Polewoj „Moskowskij tielegraf’ z 5 III 1828; Muzykalnoje utrog-[ospo]ży Szymanowskoj, „Siewiernaja pczeła” 1830 nr 34; W. Grochowski Maria z Wołowskich Szymanowska, „Tygodnik Ilustrowany” 1872 nr 250; Goethe und Maria Szymanowska, „Neue Musikzeitung” 1889 nr 19; W. Mickiewicz Imionniki Marii Szymanowskiej, „Pamiętnik Literacki” IX, 1910 (Lwów); R. Schumann Gesammelte Schriften über Musik und Musiker, t. 1-2, Lipsk 5. wyd. 1914; J. Mirski Maria Szymanowska Zur 100-jährigen Todesfeier der Künstlerin, „Pologne Littéraire” 1931 nr 59/60; J. Mirski Zapomniana artystka polska, M 1931 nr 11/12 oraz Maria Szymanowska a Goethe, „Tygodnik Ilustrowany” 1931 nr 2; H. Leichtentritt Szymanowska, „Unterhaltungsblatt der Vossischen Zeitung” 1932 nr 196; W. Lednicki Przyjaciele Moskale w albumie i zbiorze autografów Marii Szymanowskiej, Kraków 1935; M. Mirska Album musical de Maria Szymanowska, „Pologne Littéraire” 1938 nr 78; J. Reiss Maria z Wołowskich Szymanowska i jej triumfy w Europie, „Wiedza i Życie” 1950 z. 2; I. Bełza Maria Szymanowska, Moskwa 1956, tłum. pol. J. Unicka, Kraków 1987, wyd. nowe pt. Carica zwukow. Żyzń i tworczestwo Marii Szymanowskoj, Moskwa 1989; T. Strumiłło „Śpiewy historyczne” do słów J.U. Niemcewicza, „Studia Muzykologiczne” IV, 1956 (w tym Duma o Michale Glińskim); T. Strumiłło, M. Witkowski Mickiewicz - Szymanowska – Otylia von Goethe, „Przegląd Zachodni” 1956 nr 1/2; M. Iwanejko Maria Szymanowska, Kraków 1959; I. Karasińska Gribojedow i Maria Szymanowska, „Muzykalnaja żyzń” 1959 nr 3; T.A. Syga, S. Szenic Maria Szymanowska i jej czasy, Warszawa 1960; J. Davies Maria Szymanowska, „The Consort” 1966 nr 23; Z. Sudolski Panny Szymanowskie i ich losy, Warszawa 1982; P.-O. Ozanne Maria Szymanowska, pianiste et compositrice. Un modele pour le jeune Chopin?, w: Frédéric Chopin et les lettres, «Les Cahiers de Varsovie» nr 21, 1991; I. Poniatowska Maria Szymanowskaja. K tworczeskomu portrietu, „Sowietskaja Muzyka” 1991 nr 1 oraz Styl brillant i idee preromantyczne w twórczości Marii Szymanowskiej, w: Historia i interpretacja muzyki, Kraków 1993, 2. wyd. 1995, wersja angielska: Maria Szymanowska and the style brillant, w: The sources of Chopin’s style. Inspirations and Contexts, Warszawa 2005; H. Szymanowska-Malewska Dziennik (1827–1857), oprac. Z. Sudolski, Warszawa 1999; R. Suchowiejko Les voyages artistiques de Maria Szymanowska, «Chopin w Kręgu Przyjaciół», t. 5: Pianiści-wirtuozi w Paryżu wokół Chopina / Les pianistes-virtuoses à Paris autour de Chopin, red. I. Poniatowska i D. Pistone, Warszawa 1999; A.M. Harley Chopin and Women Composers, „The Polish Review” XLV, 2000; I. Poniatowska Pieśni solowe Marii Szymanowskiej do tekstów Adama Mickiewicza, w: Mickiewicz i muzyka. Słowa, dźwięki, konteksty, red. T. Brodniewicz, M. Jabłoński, J. Stęszewski, Poznań 2001; I. Poniatowska Gatunki wokalne Marii Szymanowskiej, w: Pieśń polska. Rekonesans. Odrębności i pokrewieństwa. Inspiracje i echa, «Muzyka i Liryka» z. 10, red. M. Tomaszewski, Kraków 2002; E. Talma-Davous Autograf „Polonoise” Marii Szymanowskiej, „Ruch Muzyczny” 2006 nr 7; I. Poniatowska Szymanowska Maria, w: Die Musik in Geschichte und Gegenwart, zweite neubearbeitete Auflage, Personenteil 16, red. L. Finscher, Kassel – Nowy Jork – Stuttgart 2006; Rękopis znaleziony w Paryżu. Wspomnienia Stanisława Morawskiego o Marii Szymanowskiej, wstęp i oprac. D. Danek, Warszawa 2013; E. Orman, I. Poniatowska Szymanowska z Wołowskich Marianna (Maria), w: Polski Słownik Biograficzny, t. L/1, z. 204, Warszawa-Kraków 2014; É. Zapolska Chapelle Maria Szymanowska, le plus fou des talents, Élisabeth Zapolska Chapelle raconte Maria Szymanowska: Quand le piano sonne au féminin. Propos recueillis par Filip Lech, J.P. Armengaud Le toucher pianistique de Maria Szymanowska oraz I. Poniatowska Maria Szymanowska: une grande dame de la musique polonaise, „Cahiers Maria Szymanowska” nr 1: Les talents au féminin, Paryż 2021; J.-M. Warszawski Mutations et mouvements dans le monde de la musique au temps de Maria Szymanowska, „Cahiers Maria Szymanowska” nr 2: Les talents en révolte, Paryż 2022; I. Poniatowska Études et préludes de Maria Szymanowska: une école de la virtuosité, „Cahiers Maria Szymanowska” nr 3 Écrire, vivre, composer au féminin.