Szebalin [~lˊin] Wissarion Jakowlewicz, *11 VI (29 V) 1902 Omsk, †28 V 1963 Moskwa, rosyjski kompozytor i pedagog. W latach 1920–23 studiował w Omsku w Instytucie Rolnictwa na uniwersytecie oraz w uczelni muzycznej – grę na fortepianie i teorię muzyki; w latach 1923–28 kompozycję u N. Miaskowskiego w moskiewskim konserwatorium, gdzie następnie wykładał w latach 1928–48 i 1951–63, od 1935 jako profesor kompozycji, w latach 1942–48 był dyrektorem tej uczelni. W 1943 i 1947 otrzymał Nagrodę Stalinowską, w 1947 – tytuł Ludowego Artysty RFSSR.
Szebalin należy do najwybitniejszych kompozytorów byłego ZSRR, jego twórczość, niesłusznie obecnie zapomniana, była w swoim czasie dość popularna. Cechą stylu Szebalina są bardzo silne wpływy muzyki ludowej, zwłaszcza w melodyce, oraz formotwórcza rola pracy motywicznej. Wysokiej klasy rzemiosło (rezultat studiów u N. Miaskowskiego) umożliwiło przeistoczenie oryginalnych tematów ludowych w materiał doskonale poddający się skomplikowanym zabiegom kompozytorskim. Już we wczesnych utworach Szebalin dawał wyraz swoim predylekcjom estetycznym, np. I Symfonia zwracała uwagę rozbudowaną polifonią i niebanalną (mimo przeważających układów diatonicznych) tematyką o proweniencji folklorystycznej. Inne symfoniczne dzieła Szebalina nie zawsze cieszyły się uznaniem krytyki (m.in. Lenin, IV Symfonia). Podobnie jak Szostakowicz i Prokofiew, w 1948 Szebalin znalazł się w gronie potępionych „kompozytorów-formalistów”, co okupił przejściowym usunięciem go z konserwatorium. Uproszczenie języka muzycznego w obrębie systemu dur-moll, jakie dokonane zostało w związku z postulatami politycznymi, nie zaważyło jednak negatywnie na stylu Szebalina, cieszącego się nadal sukcesami krótkich, inspirowanych folklorem utworów na orkiestrę (np. uwertury), m.in. dzięki umiejętności unikania banału (typowego dla ówczesnych dzieł wielu kompozytorów byłego ZSRR). Mimo silnego przywiązania do nieco akademickiego stylu (schematyzm formy, jednorodność materiału tematycznego, niechęć wobec nowych nurtów estetycznych) Szebalin potrafił wyjść poza skostniałe zasady rosyjskiej tradycji i wnieść specyficznie liryczny nastrój. Największym sukcesem kompozytora okazała się opera Poskromienie złośnicy. Wysoko ceniono również jego kwartety smyczkowe, podkreślając rzetelny warsztat i umiejętne wykorzystanie tematyki ludowej (V Kwartet). Szebalin przyjaźnił się z Szostakowiczem, który dedykował mu swój II Kwartet. Szebalin okazał się wybitnym pedagogiem, wykształcił m.in.: T. Chriennikowa, K. Chaczaturiana, S. Gubajdulinę, V. Tormisa i E. Denisowa.
Literatura: I. Bełza Wissarion Szebalin, Moskwa 1945; Wissarion Jakowlewicz Szebalin. Statji, wospominanija, matieriały, red. I. Bełza i W. Protopopow, Moskwa 1970; N. Lisowa Wissarion Jakowlewicz Szebalin, Moskwa 1983; J. Boncz-Osmołowskaja Wissarion Jakowlewicz Szebalin. Monografija, Leningrad 1983; Wospominanija, matieriały, red. A. Szebalina, Moskwa 1984; Gody żyzni i tworczestwa, red. A. Szebalina, Moskwa 1990.
Instrumentalne:
I Kwartet smyczkowy, 1923
Trio smyczkowe, 1924, zrewid. 1934
I Symfonia, 1925
Koncert skrzypcowy, 1925, zrewid. 1940
Sonata na fortepian, 1926, zrewid. 1960
II Symfonia, 1929
3 sonatiny na fortepian, 1929
Concertino na skrzypce i orkiestrę smyczkową, 1932, zrewid. 1958, wyk. pol. Warszawska Jesień 1974
Concertino na róg i orkiestrę kameralną, 1933
Suita na skrzypce, 1933
II Kwartet smyczkowy, 1934
Uwertura z chórem ad libitum, 1934
I Suita na orkiestrę, 1935
II Suita na orkiestrę, 1935
III Symfonia, 1935
IV Symfonia, 1935, zrewid. 1961
Uwertura na tematy maryjskie, 1936
III Kwartet smyczkowy, 1938
IV Kwartet smyczkowy, 1940
Wariacje na temat rosyjskiej pieśni ludowej „ Uż ty pole mojo, pole czystoje” na orkiestrę, 1940
Uwertura rosyjska, 1941
V Kwartet smyczkowy „Słowiański”, 1942
VI Kwartet smyczkowy, 1943
Sonata na skrzypce i altówkę, 1944
Trio fortepianowe, 1947
VII Kwartet smyczkowy, 1948
Preludium na gitarę, 1951
Sinfonietta, 1951
2 preludia na gitarę, 1954
Sonata na altówkę i fortepian, 1954
Sonata na skrzypce i fortepian, 1958
VIII Kwartet smyczkowy, 1960
Sonata na wiolonczelę i fortepian, 1960
V Symfonia 1962
III Suita na orkiestrę, 1963
IX Kwartet smyczkowy, 1963
Sonatina na gitarę, 1963
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
Sinij maj, wolnyj kraj, kantata, 1930
Moskwa, kantata na 4 głosy solowe, chór, organy i orkiestrę, 1946
Lenin, oratorium na 4 głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. W. Majakowski, 1931, zrewid. 1959
liczne pieśni i aranżacje pieśni ludowych na chór a cappella
Sceniczne:
Żaworonok, balet, 1943
Sołnce nad stiepju, opera, libretto J. Galicki, 1939–58
Żenich iz posolstwa, opera, libretto W. Ardow, 1942
Ukroszczenije stroptiwoj, opera, libretto A. Gozenpud wg Poskromienia złośnicy W. Szekspira, 1956
muzyka teatralna i filmowa