Spontini, Gaspare

Spontini Gaspare Luigi Pacifico, *14 XI 1774 Maiolati (obecnie Maiolati Spontini, k. Iesi), †24 I 1851 Maiolati, włoski kompozytor i dyrygent. Pochodził z rodziny rzemieślniczo-chłopskiej. Od 1793 kształcił się w Conservatorio di Santa Maria della Pietà dei Turchini w Neapolu, gdzie był uczniem prawdopodobnie N. Sali i G. Tritty; w latach nauki skomponował swoje pierwsze opery buffa. Do końca 1802, kiedy to Spontini wyjechał do Paryża, wystawiono we Włoszech przynajmniej 12 jego oper (w Neapolu, Wenecji, Florencji, Rzymie i Palermo), które jednak tylko sporadycznie zdobywały uznanie. W Paryżu kompozytor początkowo uczył śpiewu, ale już w 1804 zaprezentował swoje opery; wystawiona w Théâtre Italien poprawiona wersja La finta filosofa została dobrze przyjęta, natomiast niepowodzeniem zakończyła się inscenizacja La petite maison – pierwszej opery Spontiniego w języku francuskim (w Opéra-Comique). Pomimo antywłoskich nastrojów związanych z sytuacją polityczną Francji, Spontini w tym samym roku wystawił swoją kolejną operę Milton, a w 1805 Julie ou Le pot de fleurs. O dalszym przebiegu kariery kompozytora zadecydował roztoczony nad jego twórczością mecenat cesarzowej Józefiny (od 1805 Spontini posługiwał się tytułem „compositeur particulier de la chambre”), która zaangażowała się w przygotowania do inscenizacji jego nowych dzieł. Przełomowe znaczenie miała wystawiona w 1807 w Opéra de Paris opera z gatunku tragédie lyrique – La vestale, która odniosła ogromny sukces. Miarą tego sukcesu było zamówienie dworu cesarskiego na operę sławiącą kampanię hiszpańską Napoleona. Spontini zrealizował je w postaci opery o hiszpańskim konkwistadorze Hernánie Cortésie i jego podboju państwa Azteków; na prapremierze w 1809 obecny był cesarz Napoleon Bonaparte wraz ze swoim bratem Hieronimem, królem Westfalii. Wprawdzie opera Fernand Cortez wkrótce została skreślona z repertuaru, jednak Spontini, jako twórca Westalki zaliczany do czołowych kompozytorów oper, nadal umacniał swoją pozycję; w 1810 został dyrektorem muzycznym Théâtre de l’impératrice (dawniejszy Théâtre Italien), w którym wystawiał głównie opery W.A. Mozarta i D. Cimarosy. W 1811 ożenił się z Marie-Cathérine-Céleste Erard, córką budowniczego fortepianów J.-B. Erarda. Powrót Burbonów uczcił operą Pélage ou Le roi et la paix; prestiżowe znaczenie miała jego współpraca przy komponowaniu opery baletowej Les dieux rivaux, napisanej z okazji ślubu następcy tronu (1816) i sukces nowej wersji Fernanda Corteza (dedykowanej królowi Ludwikowi XVIII) oraz adaptacja Les Danaïdes A. Salieriego (1817). W XI 1817 Spontini uzyskał francuskie obywatelstwo, a w V 1818 król przyznał mu stałą pensję. Mimo to pozycja kompozytora w Paryżu ulegała stopniowemu pogorszeniu; z trudem doprowadził do wystawienia swojej opery Olimpia (1819). W tym czasie ożywiły się kontakty Spontiniego z dworem berlińskim. Już w 1814 król pruski Fryderyk Wilhelm III zaproponował mu objęcie oficjalnego stanowiska na jego dworze, a w 1818 przyjął skomponowany przez Spontiniego hymn na chwałę Prus pt. Preussischer Volksgesang, wykonywany corocznie w latach 1818–40 z okazji urodzin monarchy. Nieprzychylne recenzje po premierze Olimpii stały się bezpośrednim powodem opuszczenia przez Spontiniego stolicy Francji i objęcia przez niego w 1820 posady dyrektora muzyki na dworze w Berlinie. Spontini cieszył się tam poparciem ze strony króla oraz sympatią niektórych intelektualistów (m.in. rodziny Mendelssohnów oraz E.T.A. Hoffmanna), doświadczył jednak także przejawów wrogiego nastawienia miejscowej krytyki, która przeciwna była zatrudnianiu na tak ważnym stanowisku obcokrajowca; ponadto między Spontinim a dyrektorem administracyjnym Königliche Opernhaus K. von Brühlem dochodziło do konfliktów dotyczących zakresu kompetencji. W ciągu kilku następnych lat Spontini doprowadził do wystawienia trzech swoich oper: La vestale, Fernand Cortez i Olimpia, poddawszy je uprzednio szczegółowej rewizji. Spośród kolejnych dzieł, napisanych już w Berlinie (Nurmahal 1822, Alcidor 1825, Agnes von Hohenstaufen 1827), żadne nie odniosło większego sukcesu, mimo iż zostały wystawione w ramach dworskich uroczystości weselnych. Spontini nadal nie cieszył się sympatią krytyki, a szczególnie wpływowego recenzenta L. Rellstaba. Po śmierci króla (1840) między Spontinim a następcą Brühla W. von Redernem doszło do ostrego konfliktu, w wyniku którego Spontini stracił posadę, a nawet, niesłusznie oskarżony, został skazany na 9 miesięcy więzienia (wyrok uchylono na podstawie apelacji).

W 1842 kompozytor opuścił Berlin, próbował wznowić swoją karierę w Paryżu, jednak bez znaczących rezultatów. Brak powodzenia przypisywał intrygom Meyerbeera, święcącego w tym czasie w Paryżu największe triumfy, nie brał natomiast pod uwagę faktu, że jego własny styl stał się przestarzały. Po kilku latach, spędzonych na zmianę w Paryżu i w podróżach, powrócił w IX 1850 do Włoch i mieszkał aż do śmierci w swej rodzinnej miejscowości, w której ufundował szkołę dla dziewcząt (1841) i szpital (1843); w 1939 w uznaniu jego zasług miejscowość tę nazwano Maiolati Spontini. Kompozytor został uhonorowany przez swych współczesnych orderami włoskimi, francuskimi, niemieckimi oraz watykańskimi.

Spontini należał do najwybitniejszych kompozytorów operowych we Francji w pierwszym dwudziestoleciu XIX w.; jego opera Westalka zdobyła międzynarodową sławę. W dziełach napisanych w Paryżu – Westalce, Fernandzie Cortezie i Olimpii – kompozytor rozwinął model tragédie lyrique, wypracowany w latach 70. poprzedniego stulecia przez Glucka. Podniosły styl deklamacyjny połączył z cechami typowymi dla opery włoskiej (wpływ G. Paisiella, D. Cimarosy, L. Cherubiniego a przede wszystkim Mozarta), lirykę natomiast wzbogacił elementami epickimi. Charakter jego oper oddaje ducha czasu, nastroje i dynamikę epoki napoleońskiej; Spontini, uznany za kompozytora nadwornego, stał się piewcą napoleońskiej potęgi (muzyczny styl empire). Dążenie do monumentalizmu, patosu i triumfalizmu szczególnie silnie doszło do głosu w pierwotnej wersji Fernanda Corteza, ale począwszy już od Westalki kompozytor przejawiał zamiłowanie do hymnów i marszów. Rytmy punktowane i sforzata na słabych częściach taktu sprawiają często wrażenie maniery, niewątpliwie jednak przyczyniły się do podniesienia walorów dramatycznych oper Spontiniego w porównaniu z typową operą neapolitańską z przełomu stuleci. W drugiej, poprawionej wersji Fernanda Corteza libretto dostosowane zostało do sytuacji politycznej po upadku Napoleona, w kolejnych wersjach kompozytor wzmocnił efekt crescenda dramatycznego w akcie II oraz zastosował motywy przypominające, które wiążą muzycznie finał z I aktem. Dla podkreślenia dramaturgii przedstawianych wydarzeń scenicznych Spontini często stosował kontrasty dynamiczne, realizowane przez przeciwstawianie zespołów wokalnych, efekty da lontano (dźwięki dobiegające z oddali), szczególnie pomysłowe w Fernandzie Cortezie, lub przez użycie odpowiedniej obsady instrumentalnej, którą wydatnie powiększył (poczwórna obsada instrumentów dętych drewnianych, 3 puzony, 6 trąbek, perkusja wzbogacona o instrumenty wojskowe, kowadła). Zasadą stało się narastanie napięcia dramatycznego w miarę zbliżania się do finału, który pełni jednocześnie rolę kulminacji aktu i przybiera formę zespołowego tableau zakończonego, na wzór opery buffa, strettą (np. w II akcie Westalki, który H. Berlioz określił w Les soirées de l’orchestre jako „crescendo colossal”). Często jednak przedstawiana w finale scena uroczystości nie wiąże się z akcją opery; ma przede wszystkim walory widowiskowe. Sztukę konstruowania wielkich scen zespołowych rozwinął Spontini w Olimpii i Agnes von Hohenstaufen. Zabiegał też o bogatą oprawę sceniczną swoich oper (np. 17 koni w Fernandzie Cortezie, 3 słonie w Olimpii), starał się wykorzystać w operze środki zaczerpnięte z innych sztuk teatralnych, np. baletu (Nurmahal, Alcidor, 2 sceny baletowe w Westalce trwające łącznie ok. 30 minut). Doprowadził tym samym do podniesienia prestiżu społecznego opery jako gatunku, stając się równocześnie prekursorem stylistyki grand opéra. W solowych partiach oper Spontiniego przeważają niezbyt rozbudowane arie o wyrazistym rysunku motywicznym, do których prowadzi récitatif obligé zbliżony do ariosa (Spontini stosował go już w swoich wczesnych operach, komponowanych jeszcze we Włoszech). Niektóre arie stanowią integralną część większych scen zespołowych (np. aria Julii z finału III aktu Westalki). Dłuższe monologi wokalne, powierzane tylko głównym bohaterom, składają się z kontrastujących części, oddzielonych od siebie dialogiem (np. monolog Julii z II aktu Westalki składa się z dwóch arii: liryczno-kantylenowej Toi que j’implore oraz z arii o dużym ładunku dramatycznym Impitoyables Dieux).

Kres poczynaniom i sławie Spontiniego przyniosła opera romantyczna, której twórcy (szczególnie Meyerbeer, Berlioz i Wagner) nie uniknęli jednak wpływów Spontiniego (budowa scen zespołowych, rola chórów, rytmy marszowe, dźwięk, efekty przestrzenne, przepych inscenizacji). Berlioz i Wagner wysoko oceniali w swoich pismach twórczość Spontiniego, zwłaszcza jego technikę orkiestracji. Działalność Spontiniego zajęła także trwałe miejsce w historii dyrygentury. Spontini wprowadził i konsekwentnie rozwijał autorytarny styl kierowania orkiestrą, oparty na systematycznej pracy i surowej dyscyplinie gwarantującej wysoki poziom zespołów operowych. Był także jednym z pierwszych dyrygentów, którzy używali batuty.

Literatura:

Documenti spontiniani inediti, wyd. A. Belardinelli, 2 t., Florencja 1955;

F. Schlitzet Frammenti biografiici di Gaspare Spontini con lettere inedite oraz Circostanze della vita di Gaspare Spontini con lettere inedite, «Quaderni dell’Accademia Chigiana» XXXIII i XXXVII, Siena 1955, 1958; Epistolario familiare e documenti vari dal 1774 al 1851 di Gaspare Spontini, wyd. G. Gaetti, Maiolati Spontini 1974; A. Vander Linden Notes de Madame Gaspare Spontini sur la vie et l’oeuvre de son mari, „Revue belge de musiocologie” XXVIII–XXX, 1974–76; Céleste Erard, dolce sposa di Gaspare Spontini. Epistolario, wyd. G. Gaetti, Maiolati Spontini 1978; Briefwechsel Gaspare Spontini. Bd. 1, (1804-1820), red. Ch. Mundt-Espin, V. von Pechstaedt, Getynga 2013;

E. Morelli La musica vocale da camera di Gaspare Spontini: catalogo tematico, Lukka 2013;

L. Rellstab Über mein Verhältnis als Kritiker zu Herrn Spontini als Componisten und Generalmusikdirektor in Berlin, Lipsk 1827; H. Berlioz Spontini. Esquisse biographique, w: Les soirées de l’orchestre, Paryż 1852, wyd. polskie pt. Wieczory orkiestrowe, tłum. W. Wiślicki, Warszawa 1874; R. Wagner Erinnerungen an Spontini, w: Gesammelte Schriften, t. 3, Lipsk 1872; C. Bouvet Spontini, Paryż 1930; K. Schubert Spontinis italienische Schule, w: Sammlung musikwissenschaftlicher Abhandlungen, t. 4, Strasburg 1932; G. Abraham The Best of Spontini, “Music & Letters” XXIII z. 2 (1942) s. 163-171; A. Ghislanzoni Gaspare Spontini. Studio storico-critico, Rzym 1951; P. Fragapane Spontini, Bolonia 1954, 2. wyd. 1983; H. Engel Wagner und Spontini, “Archiv für Musikwissenschaft” XII, z. 2, (1955) s. 167-177; F. Schützer „La finta filosofa” di Gaspare Spontini, Neapol 1957; P. Fragapane Arie per soprano tratte dalle opere di Gaspare Spontini, Florencja 1978; A. Bricchi Spontini e la riforma della musica di chiesa, lesi 1986; A. Mungen Musiktheater als Historienbild. Gaspare Spontini’s „Agnes von Hohenstaufen” als Beitrag zur deutschen Oper, Tutzing 1997; M. Jira E. T. A. Hoffmanns deutsche Übersetzung von Gasparo Spontinis Oper “Olimpia”, „Archiv für Musikwissenschaft“ LIX z. 3, (2002) s. 186-209; G. Castellani Intrigues politiques et rivalités artistiques: Le Théâtre Italien de Paris entre Empire et Restauration, “Revue de Musicologie” XC z.2 (2004), s. 231-252; A. Everett Josephine’s composer: the life times and works of Gaspare Pacifico Luigi Spontini (1774-1851), Bloomington 2013; Spontini und die Oper im Zeitalter Napoleons, red. D. Altenburg, seria «Musik und Theater» t. 11, Sinzig 2015; P. Barbier Gaspare Spontini, Paryż 2017;E. Papanikolaou Spontini and the City: Bach and Musical Politics in Berlin, “The German Quarterly” XCI z. 4, (2018), s. 389-399; Reminiscences of Spontini w: Richard Wagner’s Writings on Conducting, przeł. na j. ang. Ch. Walton, Rochester (Nowy Jork) 2021; L. Benedos, P. Rizzi Sulle tracce di Gaspare Spontini : profilo di un compositore europeo dalla scrittura, 1774-1851, Ancona 2023;

Studi spontiniani, materiały z międzynarodowych kongresów poświęconych Spontiniemu: w Iesi, Maiolati Spontini, Fabriano, Anconie 1951, we Florencji 1954 i w Maiolati Spontini 1983; F. Kolb, A. Lattanzio Gaspare Spontini. The Berlin years, materiały z dwóch konferencji poświęconych Spontiniemu w 2015 i 2019, Lucca 2023.