Shakespeare [sz'ejkspier], Szekspir, William, *23 (?) IV (ochrzcz. 26 IV) 1564 Stratford-upon-Avon, †23 IV 1616 Stratford-upon-Avon, angielski dramaturg i poeta, uważany za najwybitniejszego twórcę w dziejach teatru. Kanon Shakespeare’a obejmuje 37 dramatów (komedie, tragedie, kroniki historyczne i romanse), 3 poematy i 154 sonety. Talent Shakespeare nie mieści się w ściśle określonym gatunku dramatycznym, przejawia się w całym wachlarzu nastrojów (tragizm przeciwstawiony komizmowi, wzniosłość — groteskowości) i zmiennym, bogatym, poetyckim i metaforycznym języku (biały jambiczny 10-zgłoskowiec, rymowany kuplet lub proza). Istotą dzieł Shakespeare’a, najwybitniejszego w erze nowożytnej przedstawiciela tzw. tragedii charakteru, jest prawda o człowieku. Jego twórczość nie reprezentuje określonego światopoglądu, lecz ukazuje różnorodność i wieloznaczność świata oraz ludzkich postaw.
Muzyka zajmuje ważne miejsce w twórczości Shakespeare’a. Jest też jednoznacznym symbolem dobra: „Człowiek, co nie ma w swych piersiach muzyki, / (...) Do zdrad, podstępów, grabieży jest skłonny, / (...) Takiemu nigdy nie ufaj” (Kupiec wenecki, akt V scena 1). Shakespeare znał dobrze muzykę popularną swego czasu, instrumenty i terminologię muzyczną; w niemal każdej jego sztuce są odniesienia do muzyki lub cytaty muzyczne (pieśni — ok. 100, ballady, kanony, tańce). Muzyka (obiegowa lub skomponowana specjalnie) pełni różne funkcje w dramaturgii utworu, począwszy od roli czysto rozrywkowej (rzadziej), a skończywszy na integrującej przebieg akcji (zwłaszcza w późniejszych utworach). Można wyróżnić 4 jej funkcje: „muzykę sceniczną”, słyszaną przy marszach weselnych i pogrzebowych, pojedynkach, ucztach (często odgłos trąb i bębnów); „muzykę magiczną” (graną głównie za sceną), wywołującą sen, miłość lub cudowne uzdrowienie; „muzykę postaci”, służącą pogłębieniu portretu psychologicznego; „muzykę nastroju”, zapowiadającą zmiany emocjonalne bohaterów. W języku poetyckim Shakespeare’a zauważa się często analogię do języka wokalnego — łatwość przechodzenia od prozy do wiersza, jak od recytatywu do arii.
Jeszcze za życia Shakespeare’a zaczęto dokonywać pierwszych przeróbek jego dzieł (np. wstawki do Makbeta Th. Middletona). W XVIII w. na stosunku do jego utworów zaważyła opinia Woltera (Shakespeare: „genialny barbarzyńca”), która usankcjonowała wszelkie adaptacje w duchu klasycystycznym. Modne stały się sentymentalne wtręty (np. przedśmiertny dialog Romea i Julii napisany przez D. Garricka), cieszące się uznaniem jeszcze w początkach XIX w. Opery XVII-wieczne (m.in. M. Locke’a, J. Bannistera i — najlepsza — The Fairy Queen Purcella) oraz XVIII-wieczne (F.M. Veraciniego, S. Storace’a) opierały się więc na tekstach nieautentycznych. Dopiero przełom romantyczny — za sprawą S.T. Coleridge’a, odrzucającego wszelkie przeróbki — przyniósł zasadniczą zmianę w podejściu do Shakespeare’a, twórcy niejako „na nowo odkrytego”. Nastąpił szczególny kult dramaturga, który stał się jednym z duchowych przywódców epoki i najpopularniejszym — obok Goethego — pisarzem oddziałującym na wyobraźnię kompozytorów. Wiek XIX odkrył przede wszystkim „potencjalny romantyzm” Shakespeare’a. Jego głównymi wyznacznikami są: „miłość romantyczna” (czyli nieszczęśliwa) — od młodzieńczej (Romeo i Julia) po dojrzałą (Antoniusz i Kleopatra), pozwalająca na wyeksponowanie przez kompozytorów pierwiastka lirycznego; mroczna sceneria (pustkowia, ponure wrzosowiska, ruiny), która legła u podstaw barokowego, a potem romantycznego teatru grozy („Schauerromantik”); klimat niesamowitości — obfituje w dziwne wizje („Traumbilder”), sceny lunatyzmu, szaleństwa, burz, katastrof itp., pozwalając na tworzenie rozbudowanych scen muzycznych, dramatycznych ansambli czy muzyki charakterystycznej; baśniowość i fantastyka (inspirowane często ludowością); filozoficzne postawy bohaterów — izolacja społeczna wybitnej jednostki, „ból istnienia”, indywidualizm. Atrakcyjne dla kompozytorów były też genialnie zarysowane charaktery ludzkie oraz sytuacje graniczne bohaterów.
W XIX w. skomponowano większość najlepszych oper według Shakespeare’a; pierwszym znaczącym dziełem był Otello Rossiniego (1816), do którego kompozytor wprowadził tragiczne zakończenie (novum w operze włoskiej), 3 akty (dotąd 2)
i akompaniament całej orkiestry (jako nośnika ekspresji dramatycznej) zamiast recitativo secco. Powstały też Das Liebesverbot R. Wagnera ( 1836) według Miarki za miarkę, Die lustigen Weiber von Windsor O. Nicolaia (1849), Béatrice et Bénédict H. Berlioza (1862) według Wiele hałasu o nic, Roméo et Juliette Ch. Gounoda (1867), Hamlet A. Thomasa (1868) oraz najwybitniejsze — Makbet (1846), Otello (1887) i Falstaff (1893, według Wesołych kumoszek z Windsoru i Henryka IV) G. Verdiego. Shakespeare inspirował też wielu twórców muzyki symfonicznej: F. Mendelssohna (uwertura do Snu nocy letniej, stała się kwintesencją stylu „Elfenromantik”), H. Berlioza — entuzjastę dzieł angielskiego dramaturga (fantazja Burza 1830, uwertura Król Lear 1831, symfonia dramatyczna Romeo i Julia 1839 i 2 fragmenty Tristii według Hamleta 1848), P. Czajkowskiego (uwertura fantastyczna Romeo i Julia 1869, fantazja Burza 1873), F. Liszta, R. Straussa, M. Bałakiriewa. W XX w. nie osłabło zainteresowanie dziełami Shakespeare’a jako materiałem operowym, zwłaszcza wśród kompozytorów angielskich, takich jak: Ch.V. Stanford, N. Gatty, G. Holst, R. Vaughan Williams, L. Collingwood, B. Britten (którego The Midsummer Night’s Dream 1960 jest bodaj najwybitniejszą XX-wieczną operą szekspirowską), H. Searle i in.; opery pisali także m.in.: E. Bloch, G.F. Malipiero, H. Sutermeister, M. Castelnuovo-Tedesco (również autor pieśni, sonetów i uwertur) i L. Bernstein (którego musical West Side Story jest jedną z najciekawszych adaptacji Romea i Julii). Trwałą popularność zyskał balet Romeo i Julia S. Prokofiewa (1936). Katalog utworów muzycznych opartych na dziełach Shakespeare’a obejmuje dziś ponad 20000 pozycji.
Twórczość Shakespeare’a okazała się najpopularniejszym źródłem inspiracji dla opery, ale bodaj najtrudniejszym. Jego dramaty obok cech par excellence „operowych” mają cechy „nieoperowe” (m.in. surrealistyczny dowcip słowny, kalambury, niedomówienia, luźna, epizodyczna konstrukcja fabuły, rozważania moralne i filozoficzne); niektóre dramaty wydają się szczególnie podatne do umuzycznienia. Romeo i Julia najlepiej spełnia kryteria „operowości”; oferuje temat miłości nieszczęśliwej (stereotyp opery), dwie doskonałe role liryczne i metaforyczny tekst. W Makbecie charakter „operowy” ma rola Lady Makbet (pretekst do wielkich arii) oraz atmosfera grozy. Sen nocy letniej proponuje głównie baśniowość. Hamlet cechuje się najmniejszą podatnością na ujęcie operowe (niejasna fabuła, filozoficzny tekst), jedynie rola Ofelii zawiera potencjał operowy; trudności owych nie przezwyciężył dotychczas żaden kompozytor. Burza, po którą sięgano najczęściej, to najbardziej muzyczny dramat Shakespeare’a, w którym muzyka spełnia specyficzną funkcję dramatyczną, a jednak na jej kanwie nie powstało wybitniejsze dzieło.
Największym twórcą oper szekspirowskich pozostaje nadal Verdi, u którego dzieła angielskiego mistrza rzutowały najsilniej na koncepcję utworów. Już Makbet, ze względu na niespotykaną dotąd wierność oryginałowi, stanowi nową erę adaptacji Shakespeare’a, stając się pierwszą włoską operą rzeczywiście szekspirowską. W najwybitniejszej operze tragicznej — Otellu — wszystko podporządkowane jest dramatowi: w miejsce arii pojawia się swobodna melodia ariosowa, a recytatywu — „recitar cantando”, podkreślające znaczenie tekstu; znikają tradycyjne numery muzyczne, zastąpione tzw. „sceną”; ogromna orkiestra („opera symfoniczna”) pełni rolę charakterystyki muzycznej. Otella można więc określić mianem dramatu muzycznego, odznaczającego się jednak indywidualnym stylem (dominacja włoskiej kantyleny). W Falstaffie — najwybitniejszej komedii muzycznej według Shakespeare’a — niuanse tekstu podkreśla krótka deklamacyjna fraza (parlando).
Powstało ponad 380 wokalnych dzieł scenicznych (w tym ok. 270 oper) według utworów Shakespeare’a; świadczy to, jak wielkim źródłem inspiracji okazał się on dla kompozytorów. Znamienne jest jednak, że próba zmierzenia się z jego dziełami bardzo często kończyła się porażką nawet najwybitniejszych twórców. Po Hamleta bezskutecznie sięgali Mendelssohn, Glinka, Bizet, Prokofiew, Respighi, po Króla Leara Mascagni, Puccini, Bloch, Britten, a zwłaszcza Verdi, myślący o tym dramacie przez całe życie. Dzieła Shakespeare’a pozostają dla kompozytorów wyzwaniem trudnym, jednak ich wielkość zapładnia wyobraźnię twórców z niesłabnącą wciąż siłą.
Edycje: William Shakespeare. The Complete Works, wyd. C.J. Sisson, Londyn 1953; William Szekspir. Dzieła dramatyczne, 6 t., przekł. S. Koźmian, J. Paszkowski i L. Ulrich, Warszawa 1958.
Literatura: A Shakespeare Music Catalogue, red. B.N.S. Gooch i D. Thatcher, Oksford 1991; F. Dubitzky Shakespeares Dramen als Opern, „Bühne und Welt” XV, 1913; C. Wilson Shakespeare and Music, Londyn 1922; J.H. Long Shakespeare’s Use of Music, Gainesville (Floryda) 1955–71; A. Bousted Music to Shakespeare, Londyn 1964; W. Dean Shakespeare and Opera, w: Shakespeare in Music, red. P. Hartnoll, Londyn 1964; S. Helsztyński Człowiek ze Strafordu, Warszawa 1964; J. Kott Szekspir współczesny, Warszawa 1965; W.H. Auden Muzyka u Szekspira, „Res Facta” 3, Kraków 1969; G. Schmidgall Shakespeare and Opera, Oksford 1990.
z utworów dramatycznych:
All's Well that Ends Well (Wszystko dobre co się dobrze kończy) — F. David Le saphir, opera, wyst. Paryż 1865; E. Audran Gillette de Narbonne, opera, wyst. Paryż 1882; M. Castelnuovo-Tedesco Tutto è bene quello che finisce bene, opera, wyst. Florencja 1959
Antony and Cleopatra—J. Mattheson Die unglückselige Cleopatra, Königin von Ägypten, opera, wyst. Hamburg 1704; F. Schmitt, muzyka do sztuki teatralnej, wyst. 1920; G.F. Malipiero Antonio e Cleopatra, opera, wyst. Florencja 1938; S. Barber, All's Well that Ends Well, opera, wyst. Nowy Jork 1966, zrewid. 1975 □ F. Schubert Trinklied „Bacchus, feister Fürst” D 888, 1826
As You Like it (Jak wam się podoba) — F.M. Veracini Rosalinda, opera, wyst. Londyn 1744; F. Wickham Rosalind, opera, wyst. Drezno 1938
The Comedy of Errors (Komedia omyłek) — S. Storace Gli equivoci, opera, wyst. Wiedeń 1786; R. Rodgers, musical The
Boys from Syracuse, wyst. New Haven 1938; I. Krejčí Pozdvižení v Efesu, Praga 1945; M. Valenti Oh, Brother!, opera, wyst. Waszyngton 1981
Coriolanus — Th.S. Cooke, Coriolanus, opera, wyst. Londyn 1820; J. Cikker, Coriolanus, opera, wyst. Praga 1974
Cymbeline — R. Kreutzer Imogène, ou La gageure indiscrète, opera, wyst. Paryż 1796; J.F.E. Sobolewski Imogen, opera, wyst. Królewiec 1832; C. Arrieu, Cymbeline, opera, wyst. Office de Radiodiffusion-Télévision Française 1974 □ F. Schubert Horch, horch, die Lerch, serenada na głos i fortepian D 889, 1826
Hamlet — F. Gasparini Ambleto, opera, wyst. Wenecja 1705; D. Scarlatti Ambleto, opera, wyst. Rzym 1715; G. Andreozzi Amleto, opera, wyst. Padwa 1792; S. Mercadante Amleto, opera, wyst. Mediolan 1822; F. Faccio Amleto, opera, wyst. Genua 1865; A. Thomas, Hamlet, opera, wyst. Paryż 1868; S. Moniuszko, Hamlet, muzyka do sztuki teatralnej, 1871; J. Kalniņš Hamlets, opera, wyst. Ryga 1936; H. Searle, Hamlet, opera, wyst. Hamburg 1968; S. Szokolay, Hamlet, opera, wyst. Budapeszt 1968; H.U. Engelmann Ophelia, muzyka dla teatru akcji, wyst. Hanower 1969; Ch. Jones, musical rockowy Kronborg, 1582, wyst. Charlottetown (Prince Edward Island) 1975; H. Reutter, Hamlet, opera, wyst. Stuttgart 1980; R. Kelterborn Ophelia, opera, wyst. Schwetzingen 1984; N.M. Kuźnik, Hamlet, opera, wyst. Warszawa 1988 □ H. Berlioz La mort d’Ophélie na głos i orkiestrę, 1848 i Marche funèbre pour la dernière scène d'Hamlet na orkiestrę, wyst. 1848; F. Liszt, Hamlet, poemat symfoniczny, 1858; J. Brahms, 5 pieśni Ofelii, 1873; P. Czajkowski, Hamlet, uwertura-fantazja op. 67a, 1888; R. Strauss, 3 pieśni Ofelii op. 67, 1919; B. Blacher, Hamlet, poemat symfoniczny op. 17, 1940 i balet op. 35, 1949, wyst. Monachium 1950
Henry IV — G. Pacini La gioventù di Enrico V, opera, wyst. Rzym 1820; S. Mercadante La gioventù di Enrico V, opera, wyst. Mediolan 1834; G. Holst At the Boar's Head, opera, wyst. Manchester 1925
Henry V — R. Boughton Agincourt, opera, wyst. Glastonbury 1924
Julius Caesar — J.Ch.F. Bach Brutus, opera, wyst. Bückeburg 1774; G. Fauré, Julius Caesar, muzyka do sztuki teatralnej, 1905; G.F. Malipiero Giulio Cesare, opera, wyst. Genua 1936; G. Klebe Die Ermordung Casars, opera, wyst. Essen 1959 □ R. Schumann, Julius Caesar, uwertura op. 128, 1851; H. von Bülow Ouverture héroïque i Marche des impériaux op. 10a i 10b, 1860
King Lear (Król Lear) — H. Litolff Le roi Lear, opera, 1890; A. Cagnoni Il re Lear, opera, 1893; M. Bałakiriew, King Lear, muzyka do sztuki teatralnej, 1905; A. Ghislanzoni Re Lear, opera, wyst. Rzym 1937; A. Reimann Lear, opera, wyst. Monachium 1978 □ J. Haydn, King Lear, uwertura, 1806; H. Berlioz, King Lear, uwertura op. 4, 1831
Love's Labour's Lost (Stracone zachody miłości) — A. Beecham Peines d'amour perdues, opera, 1934; N. Nabokov, Love's Labour's Lost, opera, wyst. Bruksela 1973
Macbeth — M. Locke, Macbeth, opera, 1673; R. Leveridge, Macbeth, muzyka do sztuki teatralnej, Londyn 1702; G. Verdi, Macbeth, opera, wyst. Florencja 1847; E. Bloch, Macbeth, opera, wyst. Paryż 1910; L. Collingwood, Macbeth, opera, wyst. Londyn 1934; A. Gedike, Macbeth, opera, 1944; N. Gatty, Macbeth, opera, ok. 1947; H. Koppel, Macbeth, opera, wyst. Kopenhaga 1970 □ B. Smetana Macbeth a čarodĕjnice na fortepian, 1859; R. Strauss, Macbeth, poemat symfoniczny op. 23, 1887–90; G.F. Malipiero Preludio e morte di Macbeth na baryton i orkiestrę, 1958
Measure for Measure (Miarka za miarkę) — R. Wagner Das Liebesverbot, oder Die Novize von Palermo, opera, wyst. Magdeburg 1836
The Merchant of Venice (Kupiec wenecki) — S. Moniuszko, muzyka do sztuki teatralnej, ok. 1870; G. Fauré Shylock, muzyka do sztuki teatralnej, op. 57, 1889; F. Alpaerts Shylock, opera, wyst. Antwerpia 1913; O. Taubmann Porzia, opera, wyst. Frankfurt 1916; R. Hahn Le marchand de Venice, opera, wyst. Paryż 1935; M. Castelnuovo-Tedesco Il mercante di Venezia, opera, wyst. Florencja 1961; A. Czajkowski, opera, wyst. 1974–82 (nieukończona) □ C.M. von Weber Sagt, woher stammt Liebes lust, pieśń na 3 głosy żeńskie i gitarę, 1821; H.U. Engelmann, aria koncertowa Elegia e canto op. 9, 1952
The Merry Wives of Windsor (Wesołe kumoszki z Windsoru) — K. Dittersdorf Die lustigen Weiber von Windsor, opera, wyst. Oels 1796; A. Salieri Falstaff, ossia Le tre burle, opera, wyst. Wiedeń 1799; M. Balfe Falstaff, opera, wyst. Londyn 1838; O. Nicolai Die lustigen Weiber von Windsor, opera, wyst. Berlin 1849; A. Adam Falstaff, opera, wyst. Paryż 1856; G. Verdi Falstaff, opera, wyst. Mediolan 1893; R. Vaughan Williams Sir John in Love, opera, wyst. Londyn 1929; W. Lutosławski, muzyka do sztuki teatralnej, 1949
A Midsummer Night's Dream (Sen nocy letniej) — H. Purcell The Fairy Queen, opera, wyst. Londyn 1692; R. Leveridge Pyramus and Thisbe, opera, wyst. Londyn 1716; J.C. Smith The Fairies, opera, wyst. Londyn 1755; F. von Suppé Ein
Sommernachtstraum, opera, wyst. Wiedeń 1844; R. Leoncavallo Songe d'une nuit d'été, opera, wyst. Paryż 1899; G. A. Hüe Titania, opera, wyst. Paryż 1903; L. Mancinelli Sogno di una notte d'estate, 1922; B. Britten, A Midsummer Night's Dream, opera, wyst. Aldeburgh 1960 □ F. Mendelssohn, uwertura Ein Sommernachtstraum op. 21, 1826 oraz muzyka do sztuki teatralnej op. 61, 1842; H. Wolf Lied des transferierten Zettel na głos i fortepian, 1889 i Elfenlied na sopran, chór żeński i orkiestrę, 1889–91; C. Orff, muzyka do sztuki teatralnej, 6 wersji 1917–62, wyst. Stuttgart 1964
Much Ado about Nothing (Wiele hałasu o nic) — H. Berlioz Béatrice et Bénédict, opera, wyst. Baden-Baden 1862; Ch.V. Stanford, Much Ado about Nothing, opera, wyst. Londyn 1901; T. Chriennikow Mnogo szuma iz-za sierdiec, opera, wyst. Moskwa ok. 1973; R. Hahn, operetka Beaucoup de bruit pour rien, wyst. Paryż 1936
Othello — G. Rossini Otello, ossia Il moro di Venezia, opera, wyst. Neapol 1816; G. Verdi, Othello, opera, wyst. Mediolan 1887; B. Blacher, balet Der Mohr von Venedig, opera, wyst. Wiedeń 1955 □ Z. Fibich, Othello, poemat symfoniczny op. 6, 1873; A. Dvořák, Othello, uwertura op. 93, 1892
Pericles — A. Hovhaness, Pericles, opera, wyst. Shippensburg 1975
The Rape of Lucrece (Lukrecja) — O. Respighi Lucrezia, opera, wyst. Mediolan 1937; B. Britten, The Rape of Lucrece, opera, wyst. Glyndebourne 1946
Richard III — G. Salvayre Ricardo III, opera, wyst. Petersburg 1883 □ B. Smetana, Richard III, poemat symfoniczny, 1858
Romeo and Juliet — J.A. Benda Romeo und Julie, opera, wyst. Gotha 1776; J.G. Schwanenberger Romeo e Giulia, opera, wyst. Brunszwik 1776; N.M. Dalayrac Tout pour l'amour, ou Roméo et Juliette, opera, wyst. Paryż 1792; D. Steibelt Roméo et Juliette, opera, wyst. Paryż 1793; P.C. Guglielmi Romeo e Giulietta, opera, wyst. Londyn 1810; N. Vaccai Giulietta e Romeo, opera, wyst. Mediolan 1825; E. Torriani Giulietta e Romeo, opera, wyst. Wenecja 1828; V. Bellini I Capuleti e i Montecchi, opera, wyst. Wenecja 1830; M. Morales Romeo y Giulietta, opera, wyst. m. Meksyk 1863; F. Marchetti Romeo e Giulietta, opera, wyst. Triest 1865; Ch. Gounod Roméo et Juliette, opera, wyst. Paryż 1867; R. Zandonai Giulietta e Romeo, opera, wyst. Rzym 1922; F. Martin, muzyka do sztuki teatralnej, 1929; S. Prokofiew, balet op. 64, wyst. Brno 1938; H. Sutermeister Romeo und Julia, opera, wyst. Drezno 1940; B. Blacher Romeo und Julia, opera, wyst. Salzburg 1950; L. Bernstein, musical West Side Story, wyst. Waszyngton 1957; B. Matuszczak Julia i Romeo, opera, wyst. Warszawa
1970; H. Berlioz, symfonia dramatyczna op. 17, 1839; P. Czajkowski, uwertura fantastyczna, 1869, zrewid. 1880;
B. Blacher, oratorium kameralne op. 22, 1949
The Taming of the Shrew (Poskromienie złośnicy) — F.G. Bertoni Il duca d’Atene, Londyn 1780; H. Goetz Der Widerspenstigen Zähmung, opera, wyst. Mannheim 1874; S. Samaras La furia domata, opera, wyst. Mediolan 1895; R.R.
Bossi Volpino il calderaio, opera, wyst. Mediolan 1925; C. Porter, musical Kiss me, Kate, wyst. Filadelfia 1948; W. Szebalin
Ukroszczenije stroptiwoj, opera, wyst. Kujbyszew 1957
The Tempest (Burza) — J. Bannister, P. Humfrey, M. Locke i in. The Tempest, or The Enchanted Island, opera, wyst. Londyn 1674; J. Weldon, The Tempest, opera, wyst. Londyn 1712 (?); J.C. Smith, The Tempest, opera, wyst. Londyn 1756; J.H. Rolle Der Sturm, oder Die bezauberte Insel, opera, wyst. Berlin 1782; F. Fleischmann Die Geisterinsel, opera, wyst. Weimar 1798; W. Müller Der Sturm, oder Die Zauberinsel, , opera, wyst. Wiedeń 1798; J.F. Reichardt Die Geisterinsel, opera, wyst. Berlin 1798; P. Winter Der Sturm, opera, wyst. Monachium 1798; J.R. Zummsteeg Die Geisterinsel, opera, wyst. Stuttgart 1798; A. Alabjew Buria, opera, wyst. ok. 1839; F. Halévy La tempestà, Londyn 1850; Z. Fibich Bouře,
Praga 1895; A.G. Farwell Caliban. The Shakespeare Tercentenary Masque, opera, wyst. Nowy Jork 1916; N. Gatty, The Tempest, opera, wyst. Londyn 1920; H. Sutermeister Die Zauberinsel, opera, wyst. Drezno 1942; F. Martin Der Sturm, opera, wyst. Wiedeń 1956; L. Berio Un re in ascolto, opera, wyst. Salzburg 1984; M. Nyman La princesse de Milan, opera, wyst. Awinion 1991 □ H. Berlioz, fantazja dramatyczna, 1830; P. Czajkowski, fantazja symfoniczna op. 18, 1873; Z. Fibich, poemat symfoniczny op. 46, 1880; A. Thomas, balet fantastyczny, 1889; A. Honegger Deux chants d’Ariel i preludium orkiestrowe, 1923; L. Foss, suita na orkiestrę smyczkową, 1941; F. Martin Cinq chants d’Ariel na męski chór a cappella, 1950; M. Tippett Songs for Ariel na głos i fortepian, 1962; K.M. Atterberg Stormen, suita orkiestrowa op. 18, 1965; A. Nordheim, balet, 1979
Timon of Athens (Tymon Ateńczyk) — J. Tunick, Timon of Athens, opera, wyst. Nowy Jork 1971; S. Oliver, Londyn 1991
Troilus and Cressida — W. Zillig, Troilus and Cressida, opera, wyst. Düsseldorf 1951; K. Penderecki Sławna historia o Troilusie i Kressydzie, muzyka do sztuki teatralnej, Warszawa 1965
Twelfth Night (Wieczór Trzech Króli) — W. Taubert Cesario, oder Was ihr wollt, opera, wyst. Berlin 1874; K. Weis Viola, opera, wyst. Praga 1892; F. Hart Malvolio, opera, wyst. Melbourne 1918; B. Smetana Viola, opera, wyst. Praga 1924; P. Blatný Aprílová komedie, Brno 1968; J. Klusák Viola, opera, wyst. Ołomuniec 1985; J. Haydn She never told her love na głos i fortepian, 1794/95; R. Schumann Schlusslied des Narren z 5 Lieder und Gesänge op. 127 nr 5, 1840–51; J. Brahms Komm’ herbei, Tod op. 17 nr 2, 1860; E.W. Korngold Narrenlieder op. 29, 1943
The Two Gentlemen of Verona (Dwaj panowie z Werony) — J.L. Seymour, The Two Gentlemen of Verona, opera, 1937; G. Macdermot, musical rockowy, wyst. Nowy Jork 1971; F. Schubert An Silvia, pieśń D 891, 1826
The Winter’s Tale (Opowieść zimowa) — M. Bruch Hermione, opera, wyst. Berlin 1872; J. Nesvera Perdita, opera, wyst. Praga 1897; K. Goldmark Ein Wintermärchen, opera, wyst. Wiedeń 1908
Venus and Adonis — H. Weisgall The Gardens of Adonis, opera, 1959, zrewid. 1977–81
z utworów poetyckich:
D. Szostakowicz, 58. sonet op. 62, 1942
M. Castelnuovo-Tedesco 28 Shakespeare Sonnets na głos i fortepian, 1944–47
T. Baird 4 sonety miłosne na baryton i orkiestrę symfoniczną, 1956
B. Britten Sonnet 43 z cyklu pieśni Nocturne op. 60, 1958
R. Haubenstock-Ramati Mobile for Shakespeare na głos i 6 aktorów, 1960
A. Reimann 3 Sonette na baryton i fortepian, 1964
M. Castelnuovo-Tedesco 33 Shakespeare Songs 1921–25
pieśni J. Sibeliusa, R. Vaughana Williamsa, E.W. Korngolda, W. Fortnera, I. Strawińskiego i G. Schullera
