Schumann, Clara

Schumann [sz'u:man], Wieck-Schumann, Wieck, Clara Josephine, *13 IX 1819 Lipsk, †20 V 1896 Frankfurt n. Menem, niemiecka pianistka, kompozytorka i pedagog. Wykształcenie ogólne i muzyczne otrzymała od ojca, Friedricha Wiecka, dla którego jej wczesne występy i podróże koncertowe były reklamą jego metody nauczania gry na fortepianie. Już w 1828 debiutowała na koncercie w Gewandhaus w Lipsku, w 1830 wystąpiła tam z pełnym programem, zawierającym utwory F. Kalkbrennera, H. Herza, C. Czernego i własne Variationen über ein Originalthema. W 1831, od tournée po Niemczech i występów w Paryżu, rozpoczęła ożywioną działalność koncertową. W 1840 wyszła za mąż za R. Schumanna. Występowała najczęściej w Gewandhaus, dając m.in. 21 koncertów pod batutą F. Mendelssohna (w tym prawykonanie Koncertu fortepianowego R. Schumanna, 1846). Odnosiła sukcesy w Berlinie (od 1837), Wiedniu (1838), gdzie otrzymała tytuł Kammervirtuosin i honorowe członkostwo Gesellschaft der Musikfreunde, w Rosji (1844, 1864) i Anglii (19 podróży koncertowych od 1856); koncertowała także w Holandii, Belgii, Danii, Szwajcarii i Francji (tournée 1862). Po 1890 występowała jedynie na kameralnych koncertach prywatnych, m.in. z J. Joachimem i R. Mühlfeldem (Frankfurt n. Menem 1894). Zajmowała się ponadto nauczaniem; po powstaniu konserwatorium w Lipsku (1843) została powołana przez Mendelssohna na stanowisko profesora klasy fortepianu. Od 1878 była profesorem nowo założonego konserwatorium we Frankfurcie n. Menem. Uczennicą Schumann była m.in. N. Janotha.

W osobie Clary Schumann widziano heroinę muzyki XIX w. Historia romantycznej miłości i słynna w owym czasie batalia o zgodę na małżeństwo, jaką wspólnie z R. Schumannem musiała stoczyć ze swym despotycznym ojcem (1840), stały się tematem utworów literackich. Po śmierci męża (1856) Schumann zmuszona była sprostać wychowaniu ośmiorga dzieci, łącząc obowiązki matki z intensywną działalnością koncertową. Zbiór jej programów, zachowanych w Robert-Schumann-Haus w Zwickau, liczy 1299 pozycji. Podziwiana m.in. przez F. Mendelssohna, N. Paganiniego, F. Chopina, F. Liszta, L. Spohra, I. Moschelesa i M. Brucha, otoczona przyjaźnią J. Joachima i J. Brahmsa, zajęła czołowe miejsce – obok Liszta i An. Rubinsteina – wśród pianistów tego czasu. Występowała m.in. z Mendelssohnem i Moschelesem (1835, Koncert d-moll BMV 1063 J.S. Bacha), Lisztem (1841, Hexamerori), wielokrotnie z Brahmsem i Joachimem.

Punktem zwrotnym w jej karierze był związek z Schumannem; dzięki niemu poszerzyła wiedzę literacką i kompozytorską, uformowała poglądy estetyczne i pogłębiła stosunek do sztuki wykonawczej. W programach koncertów utwory czysto wirtuozowskie (m.in. J.P. Pixisa, C.G. Reissigera, A. Henselta, I. Moschelesa, S. Thalberga) ustąpiły miejsca muzyce D. Scarlattiego, J.S. Bacha, W.A. Mozarta i L. van Beethovena, zaś miniatury i utwory charakterystyczne – dużym formom (m.in. ostatnie sonaty Beethovena). Schumann wprowadzała do sal koncertowych utwory Schuberta, Mendelssohna, Chopina, dokonała licznych prawykonań kompozycji Schumanna i Brahmsa. Pracę nad repertuarem Chopinowskim rozpoczęła od Wariacji B-dur op. 2, które wykonała mając 12 lat na koncercie publicznym w Weimarze (7 X 1831). Od 1833 jej programy obejmowały coraz większą liczbę utworów Chopina, począwszy od Koncertu e-moll i Tria g-moll op. 8 na fortepian, skrzypce i wiolonczelę (1834). Na jednym z ostatnich występów publicznych Schumann miała w programie Koncert f-moll (Frankfurt n. Menem 1890). Dojrzały styl pianistyczny Schumann kształtował się w oparciu o utwory Beethovena, Chopina, Schumanna i Brahmsa; charakteryzował się większym dramatyzmem i intensywnością dźwięku niż styl wykonawczy utworów wirtuozowskich, które wcześniej miała w swoim repertuarze. Jej mistrzostwo techniczne przejawiało się także w wirtuozowskim „preludiowaniu” i „fantazjowaniu”, które uprawiała z upodobaniem na estradzie mimo ostrzeżeń Schumanna (list z 3 XII 1838). Niektóre z tych improwizacji zostały zapisane (Präludien und Vorspiele 1895) i wydane (Nowy Jork 1999). Dewizą Schumann było jednak ścisłe respektowanie tekstu autorskiego, zarówno w praktyce wykonawczej, pedagogice, jak i w pracy edytorskiej nad wydaniem zbiorowym dzieł Schumanna (31 tomów, częściowo przy współpracy z Brahmsem, Lipsk 1879–93). Od 1846 przez ok. 10 lat Schumann uczestniczyła w pracach nad wydaniem zbiorowym dzieł Chopina, lecz z niejasnych powodów nie ujawniła się jako współredaktorka tej edycji (B & H).

Twórczość Clary Schumann pozostawała w cieniu działalności kompozytorskiej jej męża. Pomijając wspólnie wydane 12 Gedichte aus F. Rückerts „Liebesfrühling” oraz wzajemne zapożyczenia tematów (Impromptus über ein Thema von C. Wieck, Lipsk 1833; Variationen überein Thema von R. Schumann, Lipsk 1854), praca twórcza Schumann – przez nią samą traktowana marginalnie – nie wzbudzała większego zainteresowania w jej środowisku domowym i zawodowym. Jako kompozytorka zwróciła uwagę Koncertem fortepianowym a-moll, który wykonała w Gewandhaus pod batutą Mendelssohna (1835). Z okresu małżeństwa z Schumannem – obok pieśni – wyróżnia się najbardziej Trio fortepianowe g-moll. Po śmierci męża Schumann zamilkła jako kompozytorka. Z tego czasu pozostały jedynie zdumiewające poziomem samowiedzy kompozytorskiej uwagi krytyczne, jakie czyniła w korespondencji z Brahmsem, który przysyłał jej niemal wszystkie swoje nowe utwory do oceny. Od lat 70. XX w. datuje się wzrost zainteresowania twórczością Schumann; pojawiły się edycje zbiorowe oraz liczne nagrania jej utworów fortepianowych, kameralnych, pieśni solowych i chóralnych, wydanych przez firmy fonograficzne Koch, Callope, Hyperion, Partridge, Bayer.

Literatura: P.-A. Koch Clara Wieck-Schumann (1819–1896). Kompositionen. Eine Zusammenstellung der Werke, Literatur und Schallplaten, Frankfurt n. Menem 1991; B. Litzmann Clara Schumann. Ein Künstlerleben nach Tagebüchern und Briefen, 3 t., Lipsk 1902–08, przedr. Hildesheim 1971; Clara Schumann – Johannes Brahms. Briefe aus den Jahren 1853– 1896, red. B. Litzmann, 2 t., Lipsk 1927, przedr. Hildesheim 1970; Clara und Robert Schumann. Briefwechsel. Kritische Gesamtausgabe 1832–1838, red. E. Weissweiler, 2 t., Bazylea 1984, 1987; F. May The Girlhood of Clara Schumann, Londyn 1912; J. Chissell Clara Schumann. A Dedicated Spirit, Londyn 1983; N.B. Reich Clara Schumann. The Artist and the Woman, Londyn 1985, Ithaca (Nowy Jork) 2000; E. Weissweiler Clara Schumann, Hamburg 1990; J. Klassen Clara Wieck-Schumann. Die Virtuosin als Komponistin, «Kieler Schriften zur Musikwissenschaft» XXXVII, Kassel 1990; N.B. Reich Clara Schumann. Romantik als Schicksal. Eine Biographie, Reinbek 1991; B. Borchard Clara Schumann. Ihr Leben, Frankfurt n. Menem 1994; C. de Vries Die Pianistin Clara Wieck-Schumann. Interpretation im Spannungsfeld von Tradition und Individualität, «Schumann-Forschungen» V, Moguncja 1996; „Ich fahre in mein liebes Wien”. Clara Schumann. Fakten, Bilder, Projektionen, red. E. Ostleitner, U. Simek, Wiedeń 1996; H. Loos Chopin w repertuarze koncertowym Clary Schumann, «Chopin w Kręgu Przyjaciół» / «Chopin im Umkreis seiner Freude», red. I. Poniatowska, t. 3, Warszawa 1997; Clara Schumann. Komponistin, Interpretin, Unternehmerin, Ikone, red. P. Ackermann, H. Schneider, Hildesheim 1999.