Schuller [sz'uler] Gunther, *22 XI 1925 Nowy Jork, †21 VI 2015 Boston, amerykański kompozytor, waltornista, dyrygent, pisarz muzyczny i pedagog. W dziedzinie kompozycji autodydakta, w St. Thomas Choir School i Manhattan School of Music w Nowym Jorku studiował grę na flecie, rogu i teorię muzyki. Karierę rozpoczął w wieku 16 lat jako członek orkiestry American Ballet Theater, grał też w New York Philharmonic. Był pierwszym waltornistą Cincinnati Symphony Orchestra (1943–45, w roku 1945 E. Goossens dokonał prawykonania I Koncertu na róg Schullera, z kompozytorem jako solistą), Metropolitan Opera Orchestra (1945–59), w latach 1950–63 uczył gry na rogu w Manhattan School of Music; później zarzucił działalność wykonawczą. W latach 1964–67 profesor na wydziale kompozycji Yale University, od 1967 do 1977 kierował New England Conservatory of Music w Bostonie, gdzie stworzył wydział jazzowy, Ragtime Ensemble i Jazz Repertory Orchestra. W latach 1963–84 uczył kompozycji w Berkshire Music Center (później pn. Tanglewood Music Center, Massachusetts); od 1969 był tam dyrektorem artystycznym. Ponadto w 1959 i 1960 wykładał w Lenox School of Jazz, w 1955 założył z Johnem Lewisem Jazz and Classical Music Society w celu prezentowania rzadko wykonywanej muzyki (także dawnej). Jako dyrygent współpracował z wieloma orkiestrami symfonicznymi i jazzowymi; w latach 1984–85 był dyrektorem muzycznym Spokane Symphony, w latach 1985–1998 dyrektorem artystycznym festiwalu w Sandpoint (Idaho), w latach 1993–2013 dyrektorem artystycznym Northwest Bach Festival w Spokane.
W 1967 mianowany członkiem National Institute of Arts and Letters, w 1980 American Academy and Institute of Arts and Letters (w 1997 otrzymał złoty medal). W 2005 roku pełnił funkcję artist-in-residence w University of Wisconsin, w 2007 Fromm Visiting Professor in Music Composition w Harvard University. Związany był z bostońską orkiestrą kameralną Pro Arte, która w 1990 roku przyznała mu tytuł Dyrygenta Laureata, a w 1998 roku Głównego Dyrygenta Gościnnego.
Uhonorowany licznymi nagrodami, m.in. w 1991 MacArthur Foundation Genius Award (1991), Nagrodą Pulitzera za Of Reminiscences and Reflections (1994), National Endowment for the Arts Jazz Master Award (2008), Edward MacDowell Medal (2015) za wybitny wkład w amerykańską kulturę oraz kilkunastoma tytułami doktora honoris causa.
Eklektyczny styl muzyczny Schullera ukształtował się pod wpływem Schönberga, w mniejszym stopniu Strawińskiego (głównie w warstwie metrorytmicznej), Ravela, Debussy’ego, Skriabina, w latach późniejszych także Babbitta (serializm) i innych. Kompozytor asymilował rozmaite elementy, przede wszystkim (szczególnie we wczesnej twórczości) technikę 12-dźwiękową. Jego utwory wyróżnia barwna instrumentacja i predylekcja do instrumentów dętych. Lata 40. przyniosły trwałe zafascynowanie Schullera jazzem, tak jako instrumentalisty jak i kompozytora, pedagoga i pisarza. Występował w nowojorskich klubach jazzowych, współpracował z Johnem Lewisem i jego Modern Jazz Quartet, Milesem Davisem (płyta Birth of the Cool), Charliem Parkerem, Dizzim Gillespiem, Ornettem Colemanem, Billem Evansem, Charlesem Mingusem, Joem Lovano i innymi. Obok J. Lewisa jest główną postacią tzw. trzeciego nurtu (w 1957 ukuł termin „Third Stream”). Wierząc w możliwość symbiozy klasyki i jazzu, muzyki zapisanej i improwizacji, komponował utwory łączące tradycyjny aparat orkiestrowy z zespołem jazzowym (do ich najpełniejszego zespolenia, m.in. poprzez zamianę ról, doszło w Encounters), jazz z atonalnością lub dodekafonią (The Visitation, Eine kleine Posaunenmusik). Wiele kompozycji Schullera powstało pod wpływem inspiracji malarstwem, m.in. Paula Klee (w 7 Studies... następuje przełożenie kształtu, faktury, następstwa kolorów na proces dźwiękowy), Jacksona Pollocka i innych (American Triptych), lub fotografią, jak poemat An Arc Ascending (wg Alice Weston), w którym wyraźne są nawiązania do Debussy’ego i Ravela.
Schuller położył wielkie zasługi dla propagowania muzyki współczesnej i jazzu oraz muzyki amerykańskiej poprzez działalność dyrygencką (w której kierował się zasadą całkowitej wierności intencjom kompozytora), pedagogiczną, popularyzatorską. W tym celu w 1975 założył wydawnictwo Margun Music, w 1979 GunMar Music, a w 1981 wytwórnię płytową GM Recordings. W latach pracy w New England Conservatory przyczynił się do renesansu ragtime’u i twórczości S. Joplina. Jest autorem ważkich prac z dziedziny jazzu i dyrygentury, licznych audycji radiowych i telewizyjnych, artykułów o jazzie, wykonawstwie, estetyce muzycznej i edukacji. Dzięki swojej aktywności w tak wielu dziedzinach (bywa porównywany z L. Bernsteinem) wywarł silny wpływ na młodsze pokolenia amerykańskich kompozytorów.
Literatura: N. Carnovale Gunther Schuller. A Bio-Bibliography, Westport (Connecticut) 1987; Gunther Schuller. A Life in Pursuit of Music and Beauty, Rochester (Nowy Jork) 2011 (autobiografia).
Kompozycje
Instrumentalne:
orkiestrowe:
Symphonic Study 1948, zrewid. 1964
Symphonic Tribute to Duke Ellington 1955
Spectra 1958
7 Studies on Themes of Paul Klee 1959, wyk. polskie Warszawska Jesień 1964
Symfonia 1965
American Triptych 1965
I Koncert na orkiestrę (Gala Music) 1966
Shapes and Designs 1969
4 Soundscapes (Hudson Valley Reminiscences) 1975
II Koncert na orkiestrę 1976
III Koncert na orkiestrę (Farbenspiel) 1985
And They All Played Ragtime 1992
Of Reminiscences and Reflections 1993
The Past is in the Present 1994
An Arc Ascending 1996
Where the Word Ends 2007
Dreamscape 2012
Symphonic Images 2012
Symphonic Triptych 2015
na orkiestrę kameralną:
Suita 1945
Symphony for Brass and Percussion 1950
I Concerto da camera 1971
In Praise of Winds na orkiestrę dętą, 1981
Chamber Symphony 1989
II Concerto da camera 2002
Nature’s Way na instrumenty dęte i perkusję, 2006
Games 2013
na instrumenty solo z orkiestrą:
I Koncert na róg i orkiestrę, 1944
Koncert na wiolonczelę i orkiestrę, 1945, zrewid. 1984
Concertino na kwartet jazzowy i orkiestrę, 1959
Contrasts na kwintet dęty i orkiestrę, 1961
I Koncert na fortepian i orkiestrę, 1962
I Koncert na kontrabas i orkiestrę, 1968
Museum Piece na instrumenty renesansowe i orkiestrę, 1970
I Koncert na skrzypce i orkiestrę, 1976
II Koncert na róg i orkiestrę, 1976
II Koncert na kontrabas i orkiestrę, 1978
Koncert na kontrafagot i orkiestrę, 1978
Koncert na trąbkę i orkiestrę, 1979
Eine kleine Posaunenmusik na puzon i zespół dęty, 1980
II Koncert na fortepian i orkiestrę, 1981
Koncert na saksofon altowy i orkiestrę, 1983
Concerto quaternio na flet, obój, trąbkę, skrzypce i 4 grupy orkiestrowe, 1984
Concerto festivo na kwintet dęty blaszany i orkiestrę, 1984
Koncert na fagot i orkiestrę, 1985
Koncert na altówkę i orkiestrę, 1985
Koncert na flet, flet piccolo i orkiestrę, 1988
Koncert na kwartet smyczkowy i orkiestrę, 1988
On Winged Flight na orkiestrę dętą i 3 wiolonczele, 1989
Koncert na 2 fortepiany na 3 ręce, z orkiestrą kameralną, 1990
Song and Dance na skrzypce i orkiestrę dętą, 1990
II Koncert na skrzypce i orkiestrę, 1991
Koncert na organy i orkiestrę, 1993
Encounters na solistów jazzowych, zespół jazzowy i orkiestrę, 2003
Grand Concerto for Percussion and Keyboards na 8 perkusji, harfę, wiolonczelę i fortepian, 2005
Refrains na 12 tub, 10 eufoniów i 2 perkusje, 2006
II Koncert na tubę i orkiestrę, 2008
kameralne:
Sonata na klarnet, róg i fortepian, 1941, zrewid. 1983
Suita na kwintet dęty, 1944
Jumpin’ in the Future (Atonal Jazz Study) na 12 instrumentów, 1948
Sonata na wiolonczelę i fortepian, 1948
Sonata na klarnet i klarnet basowy, 1949
Sonata na obój i fortepian, 1951
Twelve by Eleven na nonet jazzowy, 1955
I Kwartet smyczkowy 1957, wyk. polskie Warszawska Jesień 1962
Conversations na kwartet jazzowy i smyczkowy, 1959
Variants on a Theme of Thelonious Monk na 13 instrumentów, 1960
Variants on a Theme of John Lewis na 11 instrumentów, 1960
Double Quintet na kwintet dęty drewniany i blaszany, 1961
Music for Brass Quintet 1961
II Kwartet smyczkowy 1966
Oktet na klarnet, fagot, róg i kwintet smyczkowy, 1979
Duologue na skrzypce i fortepian, 1983
Trio fortepianowe 1984
III Kwartet smyczkowy 1986
Sonata na róg i fortepian, 1988
A Trio Setting na klarnet, skrzypce i fortepian, 1990
Brass Quintet no. 2 1993
Sekstet na fortepian i kwintet dęty, 1994
Sonata na saksofon altowy i fortepian, 1999
Quodlibet na obój, róg, skrzypce, wiolonczelę i harfę, 2001
IV Kwartet smyczkowy 2002
Kwintet na róg i instrumenty smyczkowe, 2009
Four Soliloquies na klarnet, wiolonczelę i fortepian, 2010
Sonata for Two Pianos, Four Hands 2010
III Trio fortepianowe 2012
Magical Trumpets na 12 trąbek, 2014
V Kwartet smyczkowy 2013
***
utwory na instrumenty solowe
Wokalno-instrumentalne:
pieśni na głos i fortepian, m.in. Meditations, sł. G. Stein, 1960
6 Renaissance Lyrics na tenor i 7 instrumentów, 1962
Journey into Jazz dla narratora, kwintet jazzowy i orkiestrę, sł. kompozytor i N. Hentoff, 1962
5 Shakespearean Songs na baryton i orkiestrę, 1964
Sacred Cantata (Psalm 98) na chór i orkiestrę kameralną, 1966
The Power Within Us, oratorium na głos recytujący, baryton, chór i orkiestrę, sł. H. Long, 1971
Poems of Time and Eternity na chór i 9 instrumentów, sł. E. Dickinson, 1972
Mondrian’s Vision na chór i orkiestrę, 1994
Singing Poems na sopran i 6 instrumentów, 2015
sceniczne:
The Visitation, opera, libretto kompozytor wg F. Kafki, wyst. Hamburg 1966
The Fisherman and His Wife, opera dziecięca, libretto J. Updike wg braci Grimm, wyst. Boston 1970
balety, m.in. Variants 1960, wyst. Nowy Jork 1961
***
muzyka filmowa i telewizyjna
liczne transkrypcje i aranżacje na orkiestrę, zespoły jazzowe i in., m.in. utworów J.S. Bacha, F. Converse’a, D. Ellingtona, C. Fariny, L.M. Gottschalka, Ch. Ivesa, S. Joplina, C. Monteverdiego, J. Ockeghema, Th. Tallisa i K. Weilla
Prace:
Horn Technique, Londyn 1962, 2. wyd. 1992
Early Jazz. Its Roots and Musical Development, Londyn 1968, 2. wyd. 1986
Musings. The Musical Worlds of Gunther Schuller, zbiór artykułów, Nowy Jork 1986, 2. wyd. 1999
The Swing Era. The Development of Jazz 1930–1945, Nowy Jork 1989, 2. wyd. 1991
The Compleat Conductor, Nowy Jork 1997
