Rutini, Giovanni Marco

Rutini, Giovanni Marco, Giovanni Maria, Giovanni Placido, *25 IV 1723 Florencja, †22 XII 1797 Florencja, włoski kompozytor. W latach 1739–44 studiował u L. Lea (kompozycja), u F.N. Faga (klawesyn) i u V.A. Pagliarula (skrzypce) w Conservatorio della Pietà dei Turchini w Neapolu, następnie przez kilka lat pracował tam jako asystent. W latach 1748–57 przebywał w Pradze, gdzie wystawiał swe pierwsze opery w Nuovo Teatro G.B. Locatellego i uczył gry na klawesynie w kręgach niemieckiej arystokracji. Prawdopodobnie z zespołem Locatellego odbył w 1754 podróż do Drezna i ok. 1756 do Berlina. W 1757 wraz z Locatellim wyjechał do Petersburga; na dworze cesarzowej Elżbiety wystawił kolejne opery, był dyrygentem orkiestry hr. P.B. Szeremietiewa oraz nauczycielem gry na klawesynie przyszłej cesarzowej Katarzyny II. W 1761 Rutini powrócił do Florencji, w 1762 został członkiem Accademia Filarmonica w Bolonii i uzupełniał studia muzyczne u G.B. Martiniego. Wiele podróżował po Włoszech, wystawiając swe opery, m.in. w Cremonie i Bolonii (1762–63), Wenecji (1763) oraz Genui i Livorno (1764). Premiery oper Rutiniego (Le contese domestiche, 1766 i L’amor per rigiro, 1773) zyskały wielki aplauz we Florencji, nigdy jednak nie zaoferowano mu stałej pracy na dworze toskańskim. W Modenie natomiast po wystawieniu w 1769 L’olandese in Italia otrzymał tytuł maestro di cappella dworu książęcego. Nadal pozostawał jednak we Florencji, gdzie prezentował swe opery i oratoria, i gdzie był cenionym pedagogiem, współtwórcą Scuola Leopoldiana.

Rutini tworzył głównie muzykę operową oraz klawesynową. Jako kompozytor operowy był przedstawicielem szkoły neapolitańskiej. Jego twórczość sceniczna nie została dotąd przebadana i wymaga szczegółowych studiów. Wiele dzieł było wystawianych wielokrotnie w różnych włoskich miastach, a także w Pradze, Petersburgu, Dreźnie i Kopenhadze. Opera I matrimoni in maschera przytaczana jest jako przykład sprawnego operowania zarówno stylistyką buffo, jak i serio oraz bogatej inwencji melodycznej kompozytora.

Rutini odegrał ważną rolę w rozwoju klawiszowej sonaty klasycznej i przejściu od sonaty klawesynowej do fortepianowej. W tym nurcie jego twórczości zaobserwować można 3 fazy rozwojowe. W op. 1 i 2 panuje jeszcze stylistyka galant, tematy są krótkie, zornamentowane, dominuje praca motywiczna i repetycyjność, stosowane są figury retoryczne z repertuaru operowego. Sonaty z op. 3–6, szczególnie z op. 5, uznawane są za punkt kulminacyjny twórczości Rutiniego. Dzięki klarownej, starannie wyważonej formie, okresowej budowie, umiejętnemu posługiwaniu się kontrastami wyrazowymi w allegrach sonatowych oraz akcentom patetycznym niektóre z sonat (np. op. 5 nr 5, op. 6 nr 5) pod względem stylistycznym wyprzedzają wczesne dzieła fortepianowe J. Haydna, W.A. Mozarta, a nawet Beethovena. Począwszy od sonat z op. 7 Rutini zrezygnował z aspiracji artystycznych na rzecz prostych, rutynowych utworów adresowanych głównie do muzycznych dillettanti. Sonaty te były prawdopodobnie odpowiedzią na potrzeby włoskiego rynku wydawniczego; wielką popularnością cieszyły się szczególnie utwory z op. 8.

Sonaty Rutiniego przeważnie składają się z 2 lub 3 części, w op. 7 i 9 kompozytor zastosował krótkie preludium wprowadzające do części I. W części I lub II prócz allegra sonatowego użyte są również proste formy 2-częściowe, ABA i rondowa. W roli finału najczęściej pojawia się giga lub menuet, wyjątkowo forma wariacyjna (np. op. 7 nr 6). Większość części utrzymanych jest w tempach umiarkowanych i szybkich. Na ogół w całym utworze panuje jedna tonacja i prosta harmonia.

Pisma: (rkp. w Civico Museo Bibliografico Musicale, Bolonia) – listy do G.B. Martiniego; przekład fr. cz. 1 traktatu F.W. Marpurga Abhandlung von der Fuge... (1753) pt. Traité de la fugue, rkp.

Literatura: A. Della Gorte L’opera comica italiana nel ’700, t. 1, Bari 1923; F. Torrefranca Il primo maestro di W.A. Mozart (Giovanni Marco Rutini), „Rivista Musicale Italiana” XL, 1936; H. Illy Una rara opera XIX di Giovanni Marco Rutini, NRMI III, 1969; F. Meinero Le sonate di Giovanni Marco Rutini, dysertacja uniwersytetu w Turynie, 1975; G. Pestelli Mozart e Rutini, „Analecta Musicologica” XVIII, 1978; D. C. Sanders, The Keyboard Sonatas of Giustini, Paradisi and Rutini: Formal and Stylistic Innovation in Mid-eighteenth-century Italian Keyboard Music, Ann Arbor 1983; D.E. Freeman J.Ch. Bach and Early Classical Italian Masters, w: Eighteenth-Century Keyboard Music, red. R.L. Marshall, Nowy Jork 1994; C. Lombardi, G. Rutini: Father of Classical Sonata Procedures, together with Translations of His Letters and other Writings, b.m. 1997; J.W. Hill Florentine cembalo concertos in the Ricasoli Collection w: Music observed: Studies in memory of William C. Holmes, red. C. Reardon, S. Parisi, F.A. D'Accone, L. Coral, Warren 2004.