Roussel, Albert

Roussel [rusʹel] Albert Charles Paul Marie, *5 IV 1869 Tourcoing, †23 VIII 1937 Royan, francuski kompozytor. Pochodził z bogatej rodziny przemysłowców. Wcześnie osierocony, od 10 roku życia wychowywał się w rodzinie swej ciotki E. Réquillart. Od 1880 poznawał zasady kompozycji i gry na instrumentach klawiszowych pod kierunkiem parafialnego organisty. Mając 15 lat, wyjechał do Paryża, gdzie uczęszczał do Collège Stanislas i pobierał lekcje muzyki u organisty J. Stolza. W 1887 zdał egzamin do szkoły morskiej (Ecole Navale) i przez kilka lat pracował jako marynarz na statkach płynących na Daleki Wschód. Muzyką interesował się amatorsko i w 1892 skomponował swój pierwszy utwór, Fantaisie na skrzypce i fortepian. W 1894 wystąpił z marynarki, osiadł w Paryżu i rozpoczął prywatne studia muzyczne (m.in. u J. Koszula i organisty E. Gigouta), a od 1898 podjął naukę w Schola Cantorum u V. d’Indy’ego. W latach 1902–14 prowadził tam klasę kontrapunktu; do jego uczniów należeli E. Varèse, E. Satie, P. Le Flem, i Roland-Manuel. W latach 20. uczył kompozycji m.in. B. Martinů i P. Perkowskiego. W 1904 zadebiutował jako kompozytor: na koncercie organizowanym przez Société Nationale wykonano preludium symfoniczne Résurrection. Trwałe uznanie przyniosła mu pierwsza symfonia Le poème de la fôret (1906) wykonana w 1908 w Brukseli pod dyrekcją S. Dupuis. W 1908 Roussel poślubił Blanche Preisach (1880–1962), z którą w 1909 wyjechał na kilka miesięcy do Indii i Kambodży. Kontakt z kulturą Dalekiego Wschodu był inspiracją do skomponowania trzech ważnych w dorobku Roussela utworów: kantaty Evocations (1911), baletu Le festin de l’araignée (1913) i opery-baletu Padmâvatî (1913–18) do libretta L. Laloy. W czasie I wojny światowej służył w artylerii; w 1918 został ranny. W 1920 zamieszkał w posiadłości w Varengeville (koło Dieppe) i zajął się wyłącznie pracą kompozytorską. W latach międzywojennych utwory Roussela zyskały międzynarodowe uznanie. W 1925 i 1929 Société Musicale Indépendante zorganizowało festiwal jego muzyki w Paryżu. W 1930 przebywał w Chicago i Bostonie, gdzie odbyło się prawykonanie III Symfonii zamówionej przez Boston Symphony Orchestra z okazji 50-lecia tego zespołu. Prezentacja utworów Roussela w Stanach Zjednoczonych była jego kolejnym sukcesem kompozytorskim. Roussel występował także jako pianista, wykonywał partię fortepianową w swych dziełach kameralnych i pieśniach. Jego kompozycje były wydawane głównie w paryskich firmach: Durand, Rouart-Lerolle/Salabert, Heugel. Roussel zmarł na atak serca i został pochowany w Varengeville.

W twórczości Roussela wyróżnia się zwykle dwa okresy (rozdzielone latami I wojny światowej), w których zauważalna jest odmienność estetyki kompozytora. Początkowo interesowała go idea muzyki programowej, inspirowanej kulturą egzotyczną i poprzez nowe rozwiązania harmoniczno-instrumentacyjne poszukiwał niekonwencjonalnych, adekwatnych brzmień. Marynarskie podróże, kontakt z egzotyczną przyrodą i kulturą Dalekiego Wschodu, zwłaszcza Indii, wywarły wpływ na osobowość artystyczną Roussela, a także na wybór treści libretta, tekstów słownych i tytułów utworów komponowanych w pierwszym okresie twórczości (np. kantata Evocations, widowisko muzyczne Padmâvatî). Pierwsze instrumentalne dzieła Roussela (Trio fortepianowe 1902, Résurrection na orkiestrę 1903) odznaczają się dobrym, charakterystycznym dla uczniów V. d’Indy’ego warsztatem kompozytorskim, w którym widoczne są wpływy C. Francka. Programowa I Symfonia wpisuje się w nurt kolorystyczno-ekspresyjnych poszukiwań dźwiękowych łączonych z pojęciem impresjonizmu. Trwały sukces przyniosły Rousselowi widowiska muzyczne Le festin de l’araignée i Padmâvatî.

W latach powojennych nastąpiła zmiana orientacji estetycznych Roussela, który podjął poszukiwania klasycznej równowagi w kształtowaniu dzieła muzycznego. Przemiana założeń estetycznych przejawiła się m.in. w widowisku muzycznym według Sofoklesa La naissance de la lyre (1924), wystawionym w 1925 w Paryżu. Roussel odwoływał się raczej do grecko-rzymskich korzeni kultury europejskiej, do tradycji francuskiego klasycyzmu (opera La naissance de la lyre, balety Bacchus et Ariane, Aeneas) i preferował technikę polifoniczną oraz postawę twórczą akcentującą klasyczne zrównoważenie kształtowania formy i środków wyrazu. Szczególnym uznaniem cieszyły się jego symfonie, zwłaszcza III i IV, uznane za jedne z najwybitniejszych dzieł symfonicznych w muzyce francuskiej. Czteroczęściowa III Symfonia (Allegro vivo, Adagio, Vivace, Allegro con spirito) jest świadectwem zarówno bogatej inwencji melodyczno-harmoniczno-instrumentacyjnej, jak i umiejętności uwydatniania klarownej konstrukcji kolejnych części (I część i IV część to dwutematowe allegro sonatowe, II część – wariacje lirycznego tematu i fuga, III część – trzyczęściowe scherzo z tematem w rytmie walca). Cały cykl symfoniczny spaja krótki, 5-dźwiękowy motyw melodyczny, który pojawia się na początku i (dwukrotnie) na końcu utworu, a w drugiej części pełni funkcję tematu fugi. Podobnie ukształtowana jest IV Symfonia (1934); kolejne części (Allegro con brio, Lento molto, Allegro scherzando, Allegro molto) poprzedzone są krótkim wstępem (Lento), którego motywy wykorzystane są także w części II. Koncerty solowe Roussela (fortepianowe i wiolonczelowe) łączą walory wirtuozowskie instrumentów solowych z finezją instrumentacyjną. W jego pieśniach obecne są wątki egzotyczne (np. Deux poèmes chinois 1908 i 1927), jazzowe (Jazz dans la nuit 1928), antyczne (Odes anacréontiques 1926). Zróżnicowane środki melodyczno-harmoniczne i metrorytmiczne inspirowane były m.in. starożytną poezją grecką (Teokryt, Anakreont) i chińską, francuską poezją klasyczną (P. de Ronsard) i romantyczną (F.R. de Chateaubriand), twórczością parnasistów (C. Mendès) i symbolistów (H. de Régnier). Fascynacja Roussela samym brzmieniem głosu zaowocowała wokalizami bez słów. Wyrafinowane pod względem kolorystyki brzmienia utwory kameralne Roussela przeznaczone są na zróżnicowane – ilościowo i jakościowo – zespoły instrumentalne: smyczkowe (kwartet, trio), dęte (Andante na obój, klarnet i fagot 1937), mieszane (np. Duo na fagot i wiolonczelę 1925, Trio na flet, altówkę i wiolonczelę 1929, Serenada na trio smyczkowe, flet i harfę 1925). Osobowość artystyczna Roussela i jego muzyka, zwłaszcza ta łączona z pojęciem neoklasycyzmu, miała wpływ na kształtowanie się estetyki twórczej kompozytorów polskich, m.in. Lutosławskiego, który nazywał Roussela „francuskim Brahmsem XX wieku”.

Literatura: J. Weterings Catalogue de l’oeuvre d’Albert Roussel, Bruksela 1947; N. Labelle Catalogue raisonné de l’oeuvre de Albert Roussel, Louvain-la-Neuve 1992; F. Lesure Albert Roussel, 1869–1937, Paryż 1969 (katalog wystawy 23 IX–15 X 1969 w Bibliothèque Nationale); E.D.R. Neill Albert Roussel, „Musicalia” I, 1970 nr 1 (zawiera wykaz dzieł i dyskografię); „Cahiers Albert Roussel”, Bruksela 1978–79, 1981; Témoignage inédit sur Albert Roussel par Ch. Koechlin, red. N. Labelle, „Revue internationale de musique française” 1984 nr 14; Témoignage inédit sur Albert Roussel par J. Cartan, red. N. Labelle, „Education Musicale” nr 322, 1985 oraz nr 324, 326 i 328, 1986; Albert Roussel. Le carnet de bord (1889–1890), wyd. D. Kawka, Saint Etienne 1987; Albert Roussel. Lettres et écrits, wyd. N. Labelle, Paryż 1987; R. Follet Albert Roussel. A Bio-Bibliography, Westport (Connecticut) 1988; L. Vuillemin Albert Roussel et son oeuvre, Paryż 1924; A. Hoérée Albert Roussel, Paryż 1938; N. Demuth Albert Roussel, Londyn 1947; R. Bernard Albert Roussel, Paryż 1948; M. Pincherle Albert Roussel, Genewa 1957; B. Deane Albert Roussel, Londyn 1961; A. Surchamp Albert Roussel, Paryż 1967; Albert Roussel, red. C. Bouju i M. Pazdro, Paryż 1987; Albert Roussel. Musique et esthétique. Actes, red. M. Kelkel, Paryż 1989; numery czasopism poświęcone Rousselowi: „La Revue Musicale” 1928/29 nr 6; „Courrier Musical et Théâtral” XXXI, 1929 nr 8; „La Revue Musicale” nr 178, 1937; „Zodiaque” nr 80, 1969