Rajchman, Aleksander

Rajchman, Rejchman, Reychman, Aleksander, *18 II 1855 Warszawa, †18 XII 1915 Warszawa, polski pisarz muzyczny i organizator życia muzycznego żydowskiego pochodzenia. Studiował polonistykę na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie i estetykę na uniwersytecie w Monachium. Ok. 1875 zaczął pracować jako dziennikarz w „Kurierze Warszawskim” i „Gazecie Handlowej”, w 1879 uruchomił pierwsze w kraju biuro ogłoszeń p.n. Rajchman i Frendler. W 1883 został na zaproszenie J. Kleczyńskiego współredaktorem i wydawcą „Echa Muzycznego i Teatralnego” (od 1885 „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne”), w latach 1890–1907 był redaktorem naczelnym tego czasopisma, pisał artykuły i recenzje teatralne (seria «Galeria Sylwetek Teatralnych»); publikował pod kryptonimami i pseudonimami: -a-, a. r., A. R., Al., Al. R., Lea, Mefisto, Old. Należał do grona członków-założycieli Sekcji im. S. Moniuszki w Warszawskim Towarzystwie Muzycznym, od 1890 do 1896 był sekretarzem i bibliotekarzem WTM, w latach 1897–1908 zastępcą tychże. Z żoną Melanią (z d. Hirschweld) prowadził w Warszawie znany salon artystyczny. W 1899 zgłosił pomysł utworzenia filharmonii w Warszawie i zbudowania dlań własnego gmachu. Dzięki poparciu środowiska muzycznego (m.in. I.J. Paderewskiego i E. Młynarskiego), pomocy materialnej arystokracji i finansjery polskiej oraz pracy agitacyjnej Rajchmana dla pozyskania akcjonariuszy 14 I 1899 utworzono prywatną spółkę Aleksander Rajchman i spółka — Filharmonia Warszawska, którą przekształcono w VII 1899 w Towarzystwo Akcyjne Filharmonia Warszawska. Na czele zarządu stanął L.J. Kronenberg (jego następcą był S. Lubomirski), Rajchman objął stanowisko dyrektora „zarządzającego” (funkcję tę pełnił do 18 IX 1908), a Młynarski — dyrektora muzycznego; otwarcie filharmonii nastąpiło 5 XI 1901. W sezonach 1907/08 i 1914/15 Rajchman dzierżawił od Warszawskich Teatrów Rządowych operę warszawską. Po 1908 wyjechał do Paryża, gdzie współtworzył Société Polonaise Littéraire et Artistique; przyjeżdżał do Warszawy i nadal współpracował z warszawską prasą. Zmarł nagle i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Rajchman był indywidualnością o wysokich ambicjach; pomimo rozlicznych przeszkód dzięki jego energii i inwencji organizacyjnej filharmonia warszawska znalazła się w rzędzie najświetniejszych filharmonii europejskich. Repertuar filharmonii obejmował muzykę polską XIX w., a także nieznane w Polsce dzieła Berlioza, Schumanna, Liszta, R. Straussa, Wagnera, Mahlera (I Symfonia D-dur) i Brucknera (IX Symfonia d-moll). Poza polskimi dyrygentami występowali w niej wybitni dyrygenci zagraniczni oraz pianiści, skrzypkowie i śpiewacy o międzynarodowej sławie. Na estradzie filharmonii debiutowali jako kompozytorzy M. Karłowicz, J. Wertheim, W. Maliszewski, F. Nowowiejski. Rajchman organizował różnego typu koncerty: wielkie abonamentowe piątkowe, tańsze, tzw. wtorkowe, kameralne, popularne, specjalne, historyczne, dziecięce, plenerowe (w Dolinie Szwajcarskiej), także odczyty, pogadanki, konkursy kompozytorskie. Ok. 1904 nasiliły się trudności finansowe, wystąpiły utarczki z WTM, życiu koncertowemu nie sprzyjał ferment rewolucyjny lat 1904–05, toteż Rajchman był zmuszony skomercjalizować działalność filharmonii: rozbudował imprezy popularne, okolicznościowe, taneczne, co spotkało się z silną krytyką na łamach prasy. Od ok. 1907 filharmonia zaczęła powracać na tor artystycznego postępu; grano J. Sibeliusa, utwory kompozytorów Młodej Polski (1906–07) i wielu innych. Odżył jednak dawny zatarg z M. Karłowiczem (Muzyka swojska w Filharmonii Warszawskiej oraz W sprawie muzyki swojskiej, „Gazeta Polska” 1902 nr 334 i 340), inicjatorem protestu 28 muzyków polskich, krytykujących poziom artystyczny koncertów filharmonicznych. Po opublikowaniu protestu w dziennikach warszawskich (V 1908) nastąpił zmasowany, obfitujący w inwektywy atak prasy na Rajchmana. Rozdmuchana kampania prasowa, kryzys finansowy filharmonii i konflikt z orkiestrą sprawiły, iż Rajchman wraz z całym zarządem podał się do dymisji. W świetle najnowszych badań (M. Dziadek) oskarżanie Rajchmana o działania na niekorzyść muzyki polskiej jest nie do utrzymania. Z perspektywy lat zasługi organizacyjne Rajchmana są niezaprzeczalne; przeszedł on do historii muzyki jako współtwórca pierwszej w Polsce nowoczesnej instytucji koncertowej.

Literatura: A. Dobrowolski Śp. Aleksander Rajchman (Wspomnienie pośmiertne), „Kurier Warszawski” 1915 nr 351; Filharmonia w Warszawie w stulecie jej istnienia 1901–2001. Studia i materiały, red. M. Demska-Trębacz, Warszawa 2001; M. Dziadek Powstanie i pierwszy okres działalności Filharmonii (1901–1908) oraz M.A. Balińska Historia historii. Odkrycie prapradziadka Aleksandra Rajchmana, w: Sto lat Filharmonii w Warszawie 1901–2001, red. M. Bychawska i H. Schiller, Warszawa 2001.