Quantz, Johann Joachim

Quantz [kwanc] Johann Joachim, *30 I 1697 Oberscheden (k. Getyngi), †12 VII 1773 Poczdam, niemiecki flecista, kompozytor, pisarz muzyczny. Był synem kowala i miał kontynuować zawód ojca, ale po jego śmierci (1707) zaczął uczyć się muzyki u stryja Justusa Quantza, muzyka miejskiego w Merseburgu, a następnie u jego zięcia J.A. Fleischhacka, u którego otrzymał przygotowanie do zawodu muzyka; uczył się gry na różnych instrumentach smyczkowych (skrzypce, wiolonczela, wiola da gamba, kontrabas) i dętych (obój, fagot, cynk, trąbka, puzon, róg), a także na organach (u J.F. Kiesewettera), najlepiej opanował grę na skrzypcach, oboju i trąbce. W 1714 wyruszył jako czeladnik na praktykę do Radeburga i Pirny, gdzie – jak wspomina w autobiografii – po raz pierwszy zetknął się z twórczością Vivaldiego, spartując jego koncerty skrzypcowe; tamże poznał G. Heynego, który w 1716 zatrudnił go w kapeli miejskiej w Dreźnie. Przybycie do Drezna wpłynęło zasadniczo na dalszy tok życia Quantza, usłyszawszy bowiem muzykę w wykonaniu kapeli królewskiej, zaliczanej do najlepszych zespołów orkiestrowych w Europie, postanowił doskonalić swe muzyczne rzemiosło. W 1717 wyjechał do Włoch, gdzie przez krótki czas uczył się kontrapunktu u J.D. Zelenki, ucznia J.J. Fuxa. Wiosną 1718 został zatrudniony jako oboista w tzw. kapeli polskiej króla Augusta II, zwanej także „kleine Kammermusik” dla odróżnienia od dużej orkiestry „grosse Kammermusik”; ten działający od 1716 zespół składał się z 12 muzyków, którzy umilali królowi jego pobyty w Polsce. Latem 1718 Quantz po raz pierwszy przyjechał do Polski i odtąd przez 6 lat przebywał na zmianę w Warszawie lub Dreźnie; był ambitny, toteż oprócz obowiązku muzykowania na dworze królewskim pogłębiał swe umiejętności studiując grę na flecie u P.-G. Buffardina i kompozycję u J.G. Pisendela, muzyków kapeli drezdeńskiej. W 1721 uczestniczył jako oboista w wystawieniu opery Costanza e fortezza Fuxa w Pradze z okazji uroczystości koronacji cesarza Karola VI na króla Czech. W V 1724 dzięki poparciu polskich protektorów wyjechał do Rzymu jako członek orszaku towarzyszącego hr. Roberto Taparelli Lagnasco, ministrowi Augusta II. W latach 1724–26 przebywał we Włoszech, głównie w Rzymie, gdzie brał lekcje kontrapunktu u F. Gaspariniego, ale także w innych miastach poznawał muzykę włoską i zawierał znajomości z wieloma wybitnymi kompozytorami: w 1725 był w Neapolu (A. Scarlatti, L. Leo, J.A. Hasse i inni), w 1726 w Wenecji (A. Vivaldi, A. Lotti, B. Marcello, T. Albinoni), odwiedził także Florencję, Livorno, Bolonię i Padwę. Od VIII 1726 do III 1727 przebywał w Paryżu, gdzie zaprzyjaźnił się z wybitnym flecistą M. Blavetem i zaczął podejmować próby udoskonalenia budowy fletu (wprowadzenie drugiej klapy). Po krótkim pobycie w Londynie, gdzie spotkał się z Händlem i poznał P.F. Tosiego, w VII 1727 wrócił do Drezna, zatrzymując się po drodze w Holandii. Trzyletnia podróż sprawiła, iż Quantz uzyskał ogólną wiedzę o ówczesnej muzyce europejskiej, pogłębił swe umiejętności wykonawcze, a zarazem stał się muzykiem znanym w całej Europie. W 1728 dotychczasowy oboista kapeli polskiej został mianowany flecistą kapeli królewskiej w Dreźnie i na tym stanowisku pozostał do 1742, zyskując wybitną pozycję w środowisku muzycznym. W V 1728 Quantz towarzyszył Augustowi II, który złożył rewizytę królowi Prus Fryderykowi Wilhelmowi II w Berlinie, gdzie pozostał przez kilka miesięcy ucząc księcia Fryderyka (późniejszego Fryderyka II) gry na flecie; królowa pruska Zofia pragnęła zaangażować go na stałe jako nauczyciela, ale August II nie zgodził się na zwolnienie tak wybitnego instrumentalisty ze swej kapeli; Quantz otrzymał tylko pozwolenie na wyjazdy do Berlina. Dopiero w XII 1741 objął służbę na dworze króla Fryderyka II Wielkiego, którą pełnił do końca życia. Przebywał w Berlinie lub Poczdamie nie podejmując podróży koncertowych i odrzucając zaproszenia napływające z innych dworów. Przez 22 lata zajmował wyjątkowo uprzywilejowaną pozycję na dworze królewskim w Berlinie, podlegał bezpośrednio królowi, z którym utrzymywał codzienny kontakt, grywał z nim utwory fletowe, pisał dlań nowe kompozycje, organizował wieczorne koncerty kameralne. W tych latach oprócz licznych kompozycji powstał traktat Quantza Versuch einer Anweisung die Flöte traversiere zu spielen (1752) oraz obszerna autobiografia (1755).

Quantz należał do czołowych przedstawicieli szkoły berlińskiej; działał w latach, w których dokonywał się złożony proces przechodzenia od baroku do klasycyzmu. Jego ogromna spuścizna kompozytorska w większości pozostaje w rękopisach. Powszechnie ceniony, wybitny flecista pisał niemal wyłącznie muzykę na flet, zwłaszcza koncerty i sonaty utrzymane w tzw. stylu mieszanym, będącym fuzją zdobyczy kompozytorów włoskich (architektonika), francuskich (ornamentyka) i niemieckich (polifonia). W koncertach Quantz wzorował się na 3-częściowym układzie koncertów Vivaldiego o następstwie części: szybka – wolna – szybka; szczególną wagę przywiązywał do relacji między ritornelami (tutti) a partiami solo. Formę koncertu obszernie scharakteryzował w Versuch einer Anweisung... (rozdział XVIII) i wg sformułowanych tam zaleceń komponował swoje utwory. Koncerty Quantza przeznaczone są na obsadę kameralną; partie tutti w składzie: I i II skrzypce (czasami podwójna obsada), altówka i b.c. (klawesyn, wiolonczela, od 1767 także fagot) realizowali na wieczornych koncertach u króla wybitni muzycy: J.G. Graun i F. Benda (skrzypce), C.Ph.E. Bach (klawesyn); niekiedy partię fletu Quantz wzmacniał fagotem jako drugim instrumentem koncertującym; zestawienie tych dwóch skrajnych rejestrów instrumentów dawało dobry efekt brzmieniowy. W sonatach układ części wskazuje na nawiązanie do typowego dla sonaty da chiesa zestawiania części na zasadzie kontrastu agogicznego; w sonatach 3-częściowych kompozytor często stosował następstwo: Andante – Allegro – Allegro. Zarówno koncerty jak i sonaty świadczą o inwencji melodycznej Quantza; są to typowe dla stylu galant płynne, pełne wdzięku melodie, nadające nawet allegrom kantylenowy charakter, w częściach wolnych ornamentowane, które sprawiają, że pomimo powtarzalności figuracji i motywów utwory nie są monotonne. Quantz stosował imitacyjne wejścia melodii, preferował jednak homofonię uważając, że polifonia odpowiada raczej muzyce religijnej. Swe doświadczenia kompozytorskie, wykonawcze i pedagogiczne Quantz wykorzystał w traktacie Versuch einer Anweisung..., którego znaczenie nie sprowadza się wyłącznie do nauki gry na flecie; w pracy obejmującej 18 rozdziałów jedynie 6 dotyczy techniki gry. Adresowane do muzyków dzieło Quantza stanowi swoiste kompendium dydaktyczne; zawiera pisane przystępnym stylem wskazówki wykonawcze dla dyrygentów, wiolinistów, klawesynistów, a nawet śpiewaków; autorowi chodziło przede wszystkim o wykształcenie „dobrego smaku” (guter Geschmack), uwarunkowanego ogólną wiedzą muzyczną, a zwłaszcza perfekcyjnym pod względem technicznym i wyrazowym wykonaniem oraz umiejętnością grania w zespole. Quantz zajął się aktualną wówczas problematyką ornamentyki, postulował konieczność odmiennego wykonania żwawego, radosnego Allegro i delikatnego, smutnego Andante; omawiając obowiązki akompaniujących instrumentalistów zaopatrzył uwagami tańce francuskie i recytatywy. W ostatnim rozdziale przedstawił ogólnie gatunki muzyczne i po scharakteryzowaniu stylu muzycznego w Niemczech, Włoszech i Francji opowiedział się za kultywowaniem stylu mieszanego, otwartego na osiągnięcia twórcze w różnych krajach. Swym zakresem tematycznym dzieło Quantza przekraczało ówczesne traktaty poświęcone wykonawstwu (P.F. Tosi, C.Ph.E. Bach, L. Mozart), Marpurg nazwał je „encyklopedią muzyczną”; w naszych czasach stanowi ono cenne źródło dla poznania praktyki wykonawczej w XVIII w. i życia muzycznego w Niemczech, prezentuje pogląd kompozytora na temat stylu galant i Affektenlehre.

Literatura: H. Augsbach Thematisch-systematisches Verzeichnis der Werke von Johann Joachim Quantz, Stuttgart 1997; F. Vester Flute Music of the 18th Century. An Annotated Bibliography, Monteux 1985; Herrn Johann Joachim Quantzs Lebenslauf... 1754/55 (zob. prace), przedruk w: W. Kahl Selbstbiographien deutscher Musiker des 18. Jahrhunderts, Kolonia 1948, przedruk Amsterdam 1970, wydanie angielskie w: P. Netti Forgotten Musicians, Nowy Jork 1951; A. Quantz Leben und Wirken des Flötisten Johann Joachim Quantz, Berlin 1877; R. Schäfke Quantz als Ästhetiker, „Archiv für Musikwissenschaft” VI, 1924; E. Halfpenny A French Commentary on Quantz, „Music and Letters” XXXVII, 1956; E. Reilly Quantz and his Versuch. Three Studies, Nowy Jork 1971 (zawiera spis wydań i literaturę); H.P. Schmitz Quantz heute. Der „Versuch einer Anweisung die Flöte traversiere zu spielen” als Lehrbuch für unser Musizieren, Kassel 1987; E. Reilly Quantz and the Traverse Flute. Some Aspects of his Practice and Thought Regarding the Instrument, „Early Music” XXV, 1997; A. Żórawska-Witkowska Muzyka na dworze Augusta II w Warszawie, Warszawa 1997; M.A. Oleskiewicz Bach’s Trio in the Musical Offering. A Salute to Frederick’s Tastes and Quantz’s Flutes?, «Bach-Perspectives» IV, 1999.