Ptaszyńska, Marta

Ptaszyńska Marta, *29 VII 1943 Włochy (k. Warszawy), polska kompozytorka i perkusistka. W latach 1962–67 studiowała w PWSM w Poznaniu u J. Zgodzińskiego grę na instrumentach perkusyjnych oraz w PWSM w Warszawie teorię muzyki, a w latach 1964–68 kompozycję u T. Paciorkiewicza, uzyskując we wszystkich dziedzinach dyplomy z wyróżnieniem. W latach 1969–70 jako stypendystka rządu francuskiego kontynuowała studia w Paryżu u N. Boulanger oraz u P. Schaeffera w Centre Bourdan de l’ORTF. W 1970 uczęszczała na wykłady analizy muzycznej O. Messiaena w konserwatorium. W latach 1970–72 była asystentem w klasie teorii, kompozycji i perkusji w PWSM w Warszawie; w tym czasie prywatnych lekcji kompozycji udzielał jej W. Lutosławski. W latach 1972–74 studiowała w Cleveland Institute of Music grę na perkusji pod kierunkiem C. Duffa i R. Weinera oraz kompozycję u D. Erba. Ważnym momentem dla rozwoju jej kariery kompozytorskiej w Stanach Zjednoczonych stało się wykonanie w 1973 przez Cleveland Orchestra utworu Spectri sonori. Ptaszyńska uczyła gry na perkusji i kompozycji: w latach 1973–74 i 1976–77 w Bennington College (Vermont), w latach 1977–78 na University of California w Berkeley, w latach 1979–81 w Santa Barbara, w latach 1983–84 w Indiana Universty School of Music w Bloomington (1983–84), w latach 1991–94 i 1995–97 na Northwestern University w Evanston oraz w latach 1994–95 w Cincinnati College Conservatory of Music. W 1997 otrzymała tytuł profesora w Indiana University School of Music w Bloomington, a w 1998 dożywotnią profesurę na University of Chicago.

Kompozycje Ptaszyńskiej wykonywane były na licznych festiwalach międzynarodowych. Jest laureatką wielu konkursów kompozytorskich, m.in. otrzymała I lokatę na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów UNESCO w Paryżu za utwór La novella d’inverno (1986), nagrodę Percussive Art Society za Siderals (1974) i Classical Variations (1976), nagrodę na Międzynarodowym Konkursie Kompozytorskim w Nowym Jorku za Koncert na marimbę i orkiestrę (1987) i w 1972 wyróżnienie PRiTV za operę telewizyjną Oskar z Alwy. Za całą twórczość otrzymała w 1988 medal ZKP oraz w 1997 nagrodę Fundacji im. A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku. W 1995 została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Jako perkusistka Ptaszyńska występowała z Warsztatem Muzycznym Z. Krauzego i Poznańskim Zespołem Perkusyjnym; w latach 1964–69 grała w orkiestrach FN i PR w Warszawie. We Francji koncertowała z Les Percussions de Strasbourg (1970–71). Występowała także z recitalami, prezentując utwory kompozytorów awangardy XX w. W latach 1981–84 była członkiem zarządu Percussive Art Society w Stanach Zjednoczonych. Była również jurorem wielu konkursów. W Stanach Zjednoczonych prowadziła ponadto działalność mającą na celu promocję polskiej kultury, m.in. przyczyniła się do zorganizowania festiwali muzyki polskiej w Lincoln Center w Nowym Jorku (1991, 1993) oraz konferencji „Polska – muzyka, poezja, naród” na University of Chicago (2001).

W bogatej twórczości Ptaszyńskiej, szczególnie w początkowym okresie, dominują kompozycje, w których eksponowana jest perkusja, wykorzystywana głównie ze względu na ogromne możliwości w zakresie operowania barwą brzmienia. Barwa odgrywa bowiem istotną rolę w kompozycjach Ptaszyńskiej, niezależnie od składu obsady instrumentalnej. Związane jest to ze zdolnością kompozytorki do synestezji, czyli postrzegania zjawisk muzycznych w kategoriach wizualnych i odwrotnie. Ta szczególna wrażliwość na barwę muzyczną nie tylko przekłada się w utworach Ptaszyńskiej na bogactwo kolorystyki dźwiękowej, ale także wpływa na dobór struktur harmonicznych i faktury. Muzyka Ptaszyńskiej tworzy często barwne, sugestywne pejzaże dźwiękowe, dla których inspiracją jest nieraz bezpośrednio malarstwo, zwłaszcza surrealistów i symbolistów, a także abstrakcyjne, geometryczne kompozycje P. Mondriana (Linear Constructions in Space). Do konkretnych obrazów odwołują się niekiedy tytuły utworów (np. Kwiaty księżyca to zarazem tytuł obrazu O. Redona) lub ich części, np. w Koncercie na marimbę i orkiestrę (cz. I – Echo strachu I. Tanguya, cz. II – Oko Ciszy M. Ernsta, cz. III – Cierniste drzewa G. Sutherlanda). Świat surrealistycznej wizji sugerowany jest także poprzez specyficzne traktowanie cytatu, np. fragmentu Czterech pór roku A. Vivaldiego w La novella d’inverno.

Aspekty techniczne oraz ekspresja utworów Ptaszyńskiej podporządkowane są zawsze nadrzędnej wizji lub idei. Odniesienia do innych form sztuki, pojawiające się w tytułach oraz strukturze utworów, obejmują oprócz malarstwa także rzeźbę (Mobile, Space model), czy sugestywną, barwną wizję poetycką (w utworach wokalno-instrumentalnych, np. Sonety do Orfeusza, Distant Voices, Liquid Light), a także formy natury, np. egzotyczne ptaki (Touracou), czy abstrakcyjne pojęcia, takie jak matematyczna formuła spirali logarytmicznej w strukturze utworu Spider Walk. Surrealistyczna wizyjność niektórych kompozycji wiąże się z oniryczną aurą (Koncert na marimbę i orkiestrę, Krajobrazy snu, przestrzenie magiczne, Un grand sommeile noir, La novella d’inverno), objawiającą się w wyciszonej dynamice, nieregularnych fluktuacjach rytmu, spowolnionym ruchu oraz poszarpanych konturach motywów i fraz przy zachowaniu wyrazistej struktury formalnej.

Elementy odmiennych dziedzin sztuki wkraczają również w samą materię utworów Ptaszyńskiej, czego efektem jest swoisty synkretyzm czy multimedialność. W utworze Siderals muzyka kontrapunktowana jest grą barwnych refleksów inspirowanych malarstwem P. Klee, emitowanych na umieszczone na scenie ekrany; zmieniające się kolorowe oświetlenie wpisane jest także w przebieg utworu Spider Walk, a w Un grand sommeile noir muzykę i światło dopełniają teatralne zachowania i gesty muzyków, nawiązujące do japońskiego teatru nō. Niekiedy Ptaszyńska wyznacza wykonawcom ruch sceniczny, który ma sugestywnie podkreślić formę lub ekspresję dzieła (Space model, Drum of Orfeo), sięga też bezpośrednio do formy teatru instrumentalnego (Soiree Snobe sur la Princesse) lub opery (Oscar z Alvy).

W wielu utworach Ptaszyńskiej ujawnia się fascynacja kompozytorki odmiennymi kulturami, szczególnie sztuką orientalną i filozofią Zen. Wyraża się to w innym stosunku do przepływu czasu muzycznego, który zostaje spowolniony (II cz. Koncertu na marimbę i orkiestrę, Krajobrazy snu, przestrzenie magiczne), wykorzystaniu skali pentatonicznej (Koncert na marimbę i orkiestrę), nawiązaniu do orientalnej melodyki (Ajican). Inspiracją dla Ptaszyńskiej jest także muzyka okcydentalna – formy muzyki europejskiej z okresu średniowiecza (Jeu-parti, Conductus – a Ceremonial for Winds), ale także blues (Charlie’s Dream – Koncert na saksofon i orkiestrę), a nawet afrykańskie rytmy (Concerto grosso, Inverted Mountain).

Odrębny nurt tworzą utwory przekazujące idee patriotyczne i humanistyczne, jak np. kantata Listy polskie, Conductus – a Ceremonial for Winds i Fanfare for Peace, w których na różne sposoby cytowana jest pieśń Bogurodzica lub Holocaust Memorial Cantata do słów poematu L.W. Hedleya Chant for All the People on Earth – poruszające memento w czterech językach (angielskim, polskim, jiddisz i hebrajskim), nawiązujące do żydowskiej modlitwy za zmarłych (kadisz).

W zakresie języka dźwiękowego Ptaszyńska czerpie z doświadczeń awangardy muzyki polskiej, szczególnie W. Lutosławskiego, poprzez wykorzystanie gry ad libitum, współbrzmień o specyficznej wielodźwiękowej strukturze, czy operowanie komórkami interwałowymi. Bogactwo brzmień i nietradycyjnych sposobów wydobycia dźwięku zbieżne jest poniekąd z sonoryzmem; jednak w przeciwieństwie do często bruitystycznei estetyki tego nurtu, u Ptaszyńskiej zestawienia współbrzmień i barw instrumentalnych, choć nieraz zaskakujące, odznaczają się impresjonistyczną subtelnością i łagodnością. Kompozytorka nie wyrzeka się przy tym, jak czynili to sonoryści, melodii i harmonii. W zakresie rytmu stosuje niekiedy ostrzejsze kontrasty, a także efekty polirytmiczne czy polimetryczne (Concerto grosso). Często sięga po tradycyjne formy: allegra sonatowego, ronda, wariacji, fugi, czy passacaglii, dostosowując je jednak do oryginalnego języka dźwiękowego.

O wyobraźni dźwiękowej Ptaszyńskiej świadczą także utwory pisane z myślą o dzieciach, wśród których, obok utworów dydaktycznych, wyróżnia się wystawiana w Warszawie przez wiele sezonów opera Pan Marimba.

Literatura: B. Smoleńska-Zielińska Natchnąć awangardę nowym duchem, wywiad z M. Ptaszyńską, „Ruch Muzyczny” 1986 nr 25; E. Cichoń, L. Polony Muzyka to język najdoskonalszy, Rozmowy z Martą Ptaszyńską, Kraków 2001; T. Marek Composers Workshop. Marta Ptaszynska’s „Siderals”, „Polish Music” 1975 nr 2; T.A. Zieliński Opowieść zimowa Marty Ptaszyńskiej, „Ruch Muzyczny” 1986 nr 10; B. Smoleńska-Zielińska Koncert na marimbę Marty Ptaszyńskiej, „Ruch Muzyczny” 1988 nr 12, tłum. ang. „Percussive Notes” XXIX/4, 1991; D. Szwarcman The Colorful World of Marta Ptaszynska, „Polish Music” 1988 nr 2/3; J. Rostworowska Marta Ptaszynska. Polish Composer, Los Angeles 1988; K. Kolberg Den Dype Estetiske Erfaring… Et Portrett av den komponisten Marta Ptaszynska, „Ballade” 1993 nr 3 (Oslo); D. Szwarcman Holocaust Memorial Cantata, „Ruch Muzyczny” 1993 nr 25; T.A. Zieliński Poezja brzmień i nastrojów, „Studio” 1994 nr 6; Z. Granat Marty Ptaszyńskiej portret w muzyce, „Polish Daily News”/„Nowy Dziennik” z 13 II 1997 (Nowy Jork); M.A. Harley Percussion, Poetry, and Colour, „Musicworks” nr 74, 1999 (Toronto); M. Komorowska Marta Ptaszyńska i jej świat muzyki, „Ruch Muzyczny” 2000 nr 17.