Porpora, Nicola

Porpora [p'or~] Nicola Antonio, *17 VIII 1686 Neapol, †3 III 1768 Neapol, włoski kompozytor i nauczyciel śpiewu. Od 1696 przez ok. 10 lat uczył się w Conservatorio dei Poveri di Gesù Cristo w Neapolu (kontrapunkt i kompozycja przypuszczalnie pod kierunkiem G. Greca). W 1708 otrzymał zamówienie na pierwszą operę (L’Agrippina), a w 1711 wystawił kolejną, Flavio Anicio Olibrio. W tym czasie został kapelmistrzem na dworze ks. Filipa von Hesse-Darmstadt, dowódcy armii austriackiej w Neapolu, następnie kapelmistrzem portugalskiego ambasadora w Rzymie. W 1714 otrzymał z Wiednia zamówienie na operę Arianna e Teseo (wyst. w 1714 z okazji urodzin cesarza Karola VI). Od 1715 do 1722 Porpora zatrudniony był jako kapelmistrz w Conservatorio di S. Onofrio w Neapolu, gdzie uczył śpiewu, gry na instrumentach i kompozycji. Udzielał też prywatnych lekcji, m.in. Farinellemu, któremu ułatwił początki kariery. Na sceny wiedeńskie powrócił w 1718 wystawiając operę Temistocle oraz skomponowaną z D. Scarlattim i wystawioną wcześniej w Rzymie Bérénice regina d’Egitto. Rozgłos zdobył jednak dopiero po wyjeździe A. Scarlattiego z Neapolu. W 1719 wystawiono w Neapolu z okazji imienin cesarzowej Elżbiety operę Faramondo, a w 1720, z okazji rocznicy urodzin, serenatę Angelica (do libretta rozpoczynającego swą działalność w dziedzinie opery P. Metastasia), w której zadebiutował uczeń Porpory Farinelli. W 1721 sława Porpory jako kompozytora wzrosła po prapremierze opery Eumene w Teatro Alibert w Rzymie; kompozytor pozostał w tym mieście przez następne 2 lata. W 1724 wyjechał do Niemiec i Austrii, w Monachium wystawiono jego operę Damiro e Pitia. Po powrocie do Włoch nadal komponował opery, prezentowane z powodzeniem m.in. w Mediolanie i Wenecji (Siface). Do 1733 i w latach 1737–38 uczył w Ospedale degli Incurabili w Wenecji. W następnych latach dużym powodzeniem cieszyły się kolejne opery Porpory: Tamerlano, Poro, Annibale, Germanico in Germania i Issipile oraz Cantata: da recitarsi nel Palazzo Apostolico la notte del SS Natale, oratorium Sanctus Petrus Urseolus i Msza A-dur.

W 1733 Porpora wyjechał do Londynu, gdzie objął kierownictwo muzyczne Opera of the Nobility jako konkurent Händla, który związany był z Royal Academy of Music. Rywalizacja z Händlem trwała ok. 2 lat. W Londynie Porpora zadebiutował z wielkim powodzeniem operą Arianna in Naxo, później wystawił jeszcze 4 opery: Enea nel Lazio, Polifemo, Ifigenia in Aulide i Mitridate. W 1736, krótko przed upadkiem obu teatrów operowych, opuścił Londyn i wyjechał do Wenecji, gdzie w 1737 wystawił dwie opery (Lucio Papirio i Rosbale) oraz skomponował Cario il Calvo dla rzymskiego Teatro Alibert. W X 1738 powrócił do Neapolu; nadal komponował opery oraz objął stanowisko kapelmistrza w Conservatorio di S. Maria di Loreto. Na początku 1743 wyjechał do Londynu na premierę Temistocle.

Po powrocie zaczął dawać lekcje śpiewu w Ospedaletto w Wenecji, gdzie miał wiele utalentowanych uczennic. Lata 1747–51 spędził w Dreźnie, został nauczycielem śpiewu księżniczki saksońskiej Marii Antonii Walpurgis. Spotkał tam swego rywala – J.A. Hassego, którego żona, śpiewaczka Faustina Bordoni, rywalizowała z protegowaną przez Porporę Reginą Mingotti. Obie występowały w 1747 w Filandro, jedynej operze Porpory wystawionej w tym czasie w Dreźnie. Konflikt między wokalistkami przeniósł się na obu kompozytorów, nie przeszkodziło to jednak w 1748 Porporze objąć funkcję kapelmistrza w kapeli królewsko-elektorskiej, zastępcy Hassego, mianowanego w 1750 na stanowisko Oberkapellmeistra. W latach 1752–53 Porpora mieszkał w Wiedniu, gdzie odnowił swoją znajomość z Metastasiem. Dawał lekcje śpiewu, m.in. protegowanej Metastasia, przyszłej kompozytorce Marianne von Martinez. Jego uczniem i akompaniatorem był wówczas J. Haydn.

W 1759 Porpora popadł w kłopoty materialne, z powodu wojny siedmioletniej utracił bowiem drezdeńską emeryturę. Dzięki interwencji Metastasia i Farinellego mianowany został jednym z maestri di cappella w Conservatorio di S. Maria di Loreto w Neapolu; w 1760 został też kapelmistrzem w Conservatorio di S. Onofrio. W 1761 zrezygnował z obu posad; ostatnie lata życia spędził w Neapolu, żyjąc w ubóstwie.

Wśród współczesnych Porpora cieszył się opinią jednego z najbardziej znanych twórców operowych. Wysoko ceniono go zarówno we Włoszech, jak i w Anglii oraz Austrii. W przeciwieństwie do dzieł G.B. Pergolesiego jego opery, podobnie jak występy śpiewaków-kastratów, nie zyskały jednak aprobaty we Francji.

Porpora był przedstawicielem 2. generacji szkoły neapolitańskiej, a jego styl odpowiadał estetyce z przełomu baroku i wczesnego klasycyzmu. W muzyce włoskiej zaczęła dominować w tym czasie faktura homofoniczna w postaci wybujałej melodii o spotęgowanej ekspresji z prostym pod względem harmonicznym akompaniamentem (zazwyczaj zespołu smyczkowego i b.c.); również Porpora dbał przede wszystkim o walory kantylenowe muzyki oraz o kunsztowną ornamentykę. Jako wybitny nauczyciel śpiewu znał doskonale możliwości głosu ludzkiego, zarówno w aspekcie fizjologiczno-technicznym, jak i wyrazowym, lecz z czasem śpiew stał się dla niego bardziej celem niż środkiem wyrazu, a jego styl zakrojony na miarę najwybitniejszych mistrzów bel canta (przede wszystkim kastratów) często służył wyłącznie ich popisowi. Odpowiednio do tego kształtowały się też oczekiwania ówczesnej publiczności, którą bardziej przyciągała wirtuozeria wokalistów niż wartości artystyczne dzieła. Następstwem takiej orientacji była w operze dominacja arii da capo (AA₁BAA₁, np. w Semiramidzie taką wielką formę przewidział Porpora dla wszystkich sześciu pierwszoplanowych postaci) oraz nadmierna swoboda pozostawiona śpiewakom w improwizowaniu dodatkowych ornamentów i innych efektownych wstawek. Kunsztowne środki wokalne w muzyce Porpory tracą jednak często na uroku z powodu ubóstwa inwencji i błędów w logice rozwoju melodii; razić może także brak zmysłu dramatycznego w recytatywach oraz pewna jednostajność spowodowana całkowitym wyeliminowaniem lub zepchnięciem na margines scen ansamblowych, w przeciwieństwie do chórów, które stosunkowo często stanowią tło dla akcji scenicznej, a jednocześnie „przerywnik” między partiami solowymi.

Pozytywny wpływ na wartość artystyczną utworów scenicznych Porpory miała jego rywalizacja z Händlem. Opery Porpory skomponowane w Anglii, począwszy od Arianna in Naxo, odznaczają się staranniejszym opracowaniem. Kompozytor wyraźniej zróżnicował w nich muzyczną charakterystykę, przywiązywał większą wagę do recitativo accompagnato oraz do arii skróconych, podnosząc w ten sposób dramatyczne walory dzieła (np. lament Arianny Misera, a che farà z II aktu). Więcej inwencji przejawiał też w warstwie instrumentalnej, rozszerzając skład zespołu o instrumenty dęte (oboje, trąbki i rogi), a nawet wprowadzając do arii elementy koncertujące (np. solo oboju w arii Acisa Lontano dal solo e caro z II aktu Polifemo). Z drugiej strony właśnie w operach londyńskich Porpora starał się wywrzeć jak największe wrażenie wokalną brawurą i intensywnym wykorzystaniem koloratury. Oprócz oper do najlepszych utworów Porpory należy również 12 kantat op. 1, z pięknie opracowanymi recytatywami i ariami.

Porpora cieszył się sławą i uznaniem wybitnego nauczyciela śpiewu. Swoich najbardziej uzdolnionych uczniów kształcił poza rygorami konserwatoriów, w trybie nauczania prywatnego (przejmował wówczas kontrolę nad wychowaniem oraz całym procesem kształcenia swoich podopiecznych), co zapewniało im szybszy i bardziej gruntowny rozwój. Do jego uczniów należeli najsłynniejsi śpiewacy epoki: Farinelli, Caffarelli, Porporino (A. Uberti), R. Mingotti. Udzielił także kilku lekcji J.A. Hassemu, zanim zdecydował się on na naukę u A. Scarlattiego, oraz Metastasiowi. Ze swoimi najwybitniejszymi wychowankami Porpora utrzymywał później kontakty zawodowe, zabiegając o korzystne dla nich kontrakty i pierwszoplanowe role. Sława współpracujących z nim śpiewaków z czasem przerosła jego własną pozycję w świecie muzycznym.

Materiały nutowe dzieł Porpory zachowały się w stanie niekompletnym; muzyka wielu oper zaginęła lub przetrwała tylko częściowo w postaci pojedynczych aktów lub samych tylko arii. Wraz z nastaniem stylu klasycznego i rozpowszechnianiem się ideałów oświecenia twórczość Porpory, nierozerwalnie związana z kultem sztuki wokalnej kastratów oraz poezją w stylu Metastasia, popadła w zapomnienie, podzieliła los dzieł operowych Hassego i wielu innych współczesnych twórców operowych.

Literatura:

D. Tumiati Porpora. Dramme di un’anima, Mediolan 1927; F. Walker A Chronology of the Life and Works of N. Porpora, «Italian Studies» VI, Cambridge 1951; E. Foreman The Porpora Tradition, 1968; F. Degrada Le musiche strumentali di N. Porpora, „Chigiana” XXV, 1968; E. Lavern Sutton The solo vocal works of Nicola Porpora: an annotated thematic catalogue, dysertacja doktorska na University of Minnesota 1974, wyd. Ann Arbor 1980; R. Strohm Italienische Opernarien des frühen Settecento (1720–1730), „Analecta Musicologica” XVI, 1976; R. Keable Porpora and the opera of nobility: an introduction to a critical edition of Polifemo Act III, dysertacja doktorska na University of London 1980; W. M. Hienz The choral psams of Nicola Porpora, Ann Arbor 1981; M.F. Robinson How to Demonstrate Virtue. The Case of Porpora’s Two Settings of „Mitridate”, «Studies in Music from the University of Western Ontario» VII, 1982; Geschichte der italienischen Oper, t. IV, red. L. Banconi i G. Pestelli, Laaber 1990; X. Cervantes, T. McGeary Handel, Porpora and the 'Windy Bumm', “Early Music” XXIX, z. 4 (2001), s. 607-616; N. Maccavino, C. Toscani, S. Voss i in. Nicola Porpora musicista europeo: le corti, i teatri, i cantanti, i librettisti, materiały z międzynarodowej konferencji w Reggio Calabria 2008, wyd. Reggio Calabria 2011; D.J. Dumigan Nicola Porpora's operas for the 'opera of the nobility' : the poetry and the music, dysertacja doktorska na University of Huddersfield (WB), 2014; J. H. Roberts Vinci, Porpora and The Royal Academy of Music, “Il Saggiatore musicale” XXIII z. 2 (2016), s. 243-276; J. Talia Italian Bel Canto in the age of vocal science: the evolution of the art and the science of singing, Samford Valley (Australia) 2019, e-book Brisbane 2019; Operatic Pasticcios in 18th-Century Europe: Contexts, Materials and Aesthetics, red. B. Over, G. Zur Nieden, Bielefeld 2021, e-book 2021; I. Balmori Le belcanto: qu'en ont fait les enseignants? Une analyse située de pratiques didactiques, entre 1639 et 1950, Rennes 2021.