Pol, Wincenty

Pol Wincenty, *20 IV 1807 Lublin, †2 XII 1872 Kraków, polski poeta i geograf. Syn Niemca i Polki; został wychowany w atmosferze polskości w kręgu rodziny matki. Gimnazjum kończył we Lwowie i tam w latach 1824–27 odbył studia filozoficzne. Pierwsze próby literackie wskazują na fascynację G. Byronem, J.W. Goethem i A. Mickiewiczem, a także na zainteresowanie folklorem, etnografią i geografią. W 1830 był lektorem języka niemieckiego na Uniwersytecie Wileńskim. w 1831 wziął udział w powstaniu na Litwie pod dowództwem gen. D. Chłapowskiego; po klęsce znalazł się na emigracji, gdzie jako wysłannik gen. J. Bema organizował pomoc dla uchodźców. Doświadczenia i przeżycia powstańcze Pola znalazły odbicie w Pieśniach Janusza (1833). W Dreźnie poznał Mickiewicza, który zachęcił go do dalszej twórczości, zwłaszcza pieśniowej; podobno za jego radą powstał najsłynniejszy utwór Pola, Pieśń o ziemi naszej (wyd. 1843). W 1833 wrócił do Galicji, gdzie zrazu związał się z demokratycznym ruchem spiskowym (Związek Dwudziestu Jeden), współpracował i przyjaźnił się z S. Goszczyńskim, następnie jednak zbliżył się do obozu konserwatywnego i osiadł na wsi (1836 Kalenica, 1840 Maryipol k. Biecza). W 1846 został wraz z rodziną napadnięty i poturbowany przez chłopów, a następnie uwięziony we Lwowie (cykl wierszy Z więzienia). W latach 1847–48 przebywał we Lwowie, był redaktorem miesięcznika „Biblioteka Zakładu im. Ossolińskich”; w czasie Wiosny Ludów 1848 działał tamże jako zastępca szefa sztabu Gwardii Narodowej. Ostatnie lata życia związał z Krakowem: w latach 1849–52 kierownik katedry geografii na UJ, w 1850 wyróżniony doktoratem honoris causa tejże uczelni. W uznaniu zasług pochowany na Skałce.

Pol był w XIX w. poetą niezwykle popularnym. Jego poezja, odwołująca się do narodowej tradycji, wskrzeszająca przeszłość szlachecko-rycerską i kształtująca wzory zachowań patriotycznych, zaspokajała potrzebę utrwalenia poczucia tożsamości narodowej. W Pieśniach Janusza jako bard powstania listopadowego starał się wyrazić życie żołnierskie w sposób najbardziej lapidarny, sięgał więc po wzory do pieśni dworkowych, szlacheckich, „powszechnych”. Pisząc wierszem miarowym, sylabotonicznym, podążył drogą wskazaną przez J. Elsnera i K. Brodzińskiego, chociaż chętnie stosował rymy męskie oraz wyrazy jednozgłoskowe, znakomicie oddające siłę i dynamizm powstańczych przeżyć. „Rytmiczność Pieśni Janusza jest niezrównana, z przewagą rytmu tanecznego: mazura lub krakowiaka; pieśni te prawie proszą się same o muzykę; deklamować ich głosem nie sposób” (J. Kallenbach). Prawie wszystkie wiersze otrzymały melodie autorstwa nieznanych z nazwiska kompozytorów, często również podkładano słowa do melodii już istniejących. „Śpiewano je po przedmieściach i w dworkach. Roznosiły wszędzie zapał do wolności, krzepiły nadzieję...” (J. Kallenbach).

Szczególną popularność zyskały następujące pieśni należące do repertuaru śpiewu powszechnego: Grzmią pod Stoczkiem armaty, Leci liście z drzewa, Nie masz pana nad ułana, Panna młoda jak jagoda, Piękna nasza Polska cała, W krwawym polu srebrne ptaszę, Bracia! rocznica!, Hej panienko, dla Boga!, Jedzie szlachcic okoliczny, Panieneczko! Litwineczko!, rozpowszechniane poprzez liczne śpiewniki i zbiory pieśni patriotycznych i narodowych.

Trudno mówić o wpływie twórczości Pola na kompozytorów, gdyż nie powstała żadna znacząca pieśń do jego słów. F. Chopin, zafascynowany tekstami z Pieśni Janusza, zaimprowizował około 10–12 pieśni (według świadectwa m.in. J. Fontany); zachowała się tylko jedna z nich — rapsod wokalny Leci liście z drzewa, 1836 (notabene w śpiewie powszechnym zaistniała jednak nie pieśń Chopina, lecz utwór amatorki A. Ziętkiewicz-Poźniakowej).

Pieśni do słów Pola pisali także: S. Moniuszko (Dary, wyd. 1855, Jaskółeczka, wyd. 1869), I.M. Komorowski (Chociaż to życie, 1856, Anioł i pacholę, 1856), I. Krzyżanowski (Skowronek, 1858); pieśni chóralne: I.F. Dobrzyński (Chociaż to życie, wyd. 1926, Nieźli są ludzie), H. Jarecki (Pieśń o ziemi naszej, 1879); B. Dembiński skomponował kantatę (Pieśń o ziemi naszej, 1870). S. Duniecki w oparciu o jedną z gawęd Pola napisał operetkę (Paziowie królowej Marysieńki, wyst. Lwów 1864).

Literatura: M. Mann Wincenty Pol. Studium biograficzno-krytyczne, 2 t., Kraków 1904–06; J. Rosnowska Dzieje poety. O Wincentym Polu, Warszawa 1963; Poezja powstania listopadowego, red. A. Zieliński, «Biblioteka Narodowa» seria I nr 205, Wrocław 1971; S. Majchrowski Wincenty Pol. Szkic biograficzny, Lublin 1982; F. German Fryderyk Chopin i Wincenty Pol, „Rocznik Chopinowski” 1985 XVII, 1987.