Pijper, Willem

Pijper [p'ejper] Willem Frederik Johannes, *8 IX 1894 Zeist, †18 III 1947 Leidschendam, holenderski kompozytor, krytyk muzyczny i pedagog. W latach 1911–16 uczył się w konserwatorium w Utrechcie pod kierunkiem H. van Lunteren-Hansen (fortepian) i J. Wagenaara (teoria muzyki). W czasie studiów skomponował ok. 30 utworów, wśród nich Orkeststuk met piano, którego prawykonanie odbyło się w 1915 z udziałem kompozytora jako solisty. W latach 20. występował jako akompaniator i członek zespołów kameralnych. Koncertował w miastach holenderskich, a także w Londynie, Brukseli i Paryżu. Od 1917 do ostatnich lat życia pisywał krytyki muzyczne do czasopism muzycznych i niemuzycznych. Najwięcej artykułów zamieścił w „Utrechtsch Dagblad” (1917–23), „Rotterdamsch Nieuwsblad” (1925–30) i „De Groene Amsterdammer” (1934–40). W 1926 założył wraz z P.F. Sandersem miesięcznik „De Muziek”, ukazujący się do 1933, w którym opublikował wiele swoich esejów. Swoją działalnością pisarską przyczynił się do spopularyzowania współczesnej muzyki francuskiej w Holandii. Wielokrotnie był uczestnikiem i sprawozdawcą muzycznym z festiwali MTMW, a w 1923 utworzył holenderski oddział MTMW. Działalność pedagogiczną rozpoczął zaraz po studiach; w latach 1917–21 uczył harmonii, a w 1925–30 kompozycji w konserwatorium w Amsterdamie. Od 1930 do końca życia był dyrektorem konserwatorium w Rotterdamie, gdzie prowadził klasę kompozycji. Jego uczniami byli m.in.: K. van Baaren, H. Badings, J. van Dijk, R. Escher i H. Henkemans. Do spopularyzowania muzyki Pijpera poza Holandią przyczynił się P. Monteux, który dyrygował jego utworami symfonicznymi we Francji, w Belgii, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, oraz wydawnictwo Oxford University Press, które publikowało w latach 1925–31 jego utwory kameralne i fortepianowe. Kompozytor był dwukrotnie żonaty: w latach 1918–26 z pianistką A. Werker, a od 1927 do 1936 z pisarką E. van Lokhorst. Ta ostatnia była autorką libretta do dramatu muzycznego Pijpera Halewijn uznanego przez ówczesną krytykę za operę narodową. W 1938 Pijper został członkiem loży masońskiej w Rotterdamie. Symbolika związana z masonerią, astrologią i numerologią miała wpływ na późną twórczość Pijpera (Zes Adagios, Merlijn, Koncert skrzypcowy).

Wczesna twórczość Pijpera ujawnia wpływy muzyki romantycznej i impresjonistycznej, np. I Kwartet smyczkowy ukazuje pokrewieństwa ze stylem Brahmsa, I Symfonia — Mahlera, a Fêtes galantes — Debussy’ego. Już od 1920 zaczęły powstawać dzieła oryginalne pod względem stylistycznym. Pijper zastosował bowiem technikę kompozytorską polegającą na konstruowaniu całego utworu w oparciu o tzw. „komórkę-ziarno”, tj. motyw melodyczny, rytmiczny lub harmoniczny, który przenika strukturę wszystkich części dzieła, jest ukazywany w postaci podstawowej, w inwersji, raku i w raku inwersji, a także w transpozycjach oraz w metamorfozach rytmicznych i kolorystycznych (zmiany instrumentacji). Technika ta znalazła konsekwentne zastosowanie zwłaszcza w utworach kameralnych i solowych kompozytora, napisanych w latach 20., m.in. w Septecie, Sekstecie, Kwintecie, II Kwartecie smyczkowym, a także w Sonatinach fortepianowych.

Na przełomie lat 20. i 30. Pijper rozszerzył zasady organizacji wysokości dźwięków o trzy modi ośmiodźwiękowe o ograniczonej transpozycyjności, utworzone z następstw półtonów i całych tonów. Obie zasady porządkowania materiału muzycznego łączył z elementami technik neoklasycznych, m.in. z polirytmią, polimetrią, politonalnością i linearnym prowadzeniem głosów. Najsilniejsze związki z neoklasycyzmem zaznaczyły się w Koncercie skrzypcowym (klasyczny układ części) i w Sonacie na 2 fortepiany (fuga w części III). Logiczne porządkowanie dźwięków w utworze łączył kompozytor z barwną orkiestracją, czego szczególnie interesujące przykłady odnajdujemy w III Symfonii i w Koncercie fortepianowym. Rysów indywidualnych muzyce Pijpera dodaj e także wykorzystywanie tanecznych rytmów i zwrotów melodycznych, zwłaszcza habanery, a także ragtime’u i walca. Wypowiedzi teoretyczne Pijpera świadczą o tym, że przywiązywał on wielką wagę do znaczenia melodii w dziele muzycznym; w jego muzyce rzadko jednak pojawiają się atrakcyjne tematy melodyczne (choć np. w Sonacie fletowej i V Kwartecie smyczkowym piękne melodie stanowią element pierwszoplanowy). W twórczości kompozytora przyciąga uwagę przede wszystkim kolorystyka instrumentalna oraz logiczna konstrukcja utworów.

Literatura: W.C.M. Kloppenburg Thematisch-Bibliografische Catalogue van de Werken van Willem Pijper (1894–1947), Assen 1960; Simon Vestdijk en Willem Pijper „Merlijn ” — Het ontstaan van een opera in brieven en documenten (‘powstanie opery w listach i dokumentach’), red. A. van Dijk i M. Vestdijk, Amsterdam 1992; K. Thomassen Inventaris van de collectie Willem Pijper (1894–1947), Haga 1994

A. van Gilse-Hooijer Pijper contra van Gilse. Een rumoerige episode uit het Utrechtse Muziekleven (‘głośny epizod z życia muzycznego Utrechtu’), Utrecht 1963; J. Paja-Stach Twórczość Willema Pijpera w kontekście muzyki XX wieku / The Work of Willem Pijper in the Context of Twentieth Century Music, Kraków 2002 (publikacja dwujęzyczna)

A. Ringer Willem Pijper and the Netherlands School of the Twentieth Century, „The Musical Quarterly” XLI, 1955; P. Dickinson The Instrumental Music of Willem Pijper (1897–1947), „The Music Review” XXIV, 1963; B. van Lier The Moment which does not Return, „Sonorum speculum” 1967 nr 30; J. Wouters Willem Pijper, w: Dutch Composers Gallery, Amsterdam 1971; M. Flothuis An Unharmonious Figure in an Unharmonious Age, „Key Notes” 1976 nr 3; F.W. Hoogerwerf Willem Pijper as Dutch Nationalist, „The Musical Quarterly” LXII, 1976; F.W. Hoogerwerf The String Quartets of Willem Pijper, „The Music Review” XXXVIII, 1977; F.W. Hoogerwerf Willem Pijper’s French Aesthetics, „Tijdschrift van de Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis” XXVIII, 1978; H. Ryker Closing the Circle. Willem Pijper’s Music for the Theatre, „Tijdschrift van de Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis”  XLIII, 1993; H. Pennarts Willem Pijper als vrijmetselaar (‘Willem Pijper jako wolnomularz’), „Thot” XLV, 1994; H. Ryker „i 10” en de muziek (‘„i 10” i muzyka’), w: i 10, sporen van de avant-garde (‘„i 10”, przyspieszyć awangardę’), red. T. van Helmond, Heerlen 1994; numery specjalne czasopism: „Mens en melodie” II, 1947, XXVII, 1972, XLIX, 1994; „Thot” IV, 1953, XXIII, 1972.