Panufnik, Andrzej

Panufnik Sir Andrzej, *24 IX 1914 Warszawa, †27 X 1991 Twickenham (Londyn), polski kompozytor i dyrygent, syn Tomasza. Wychowywał się w atmosferze muzyki. Jego matka była skrzypaczką, a ojciec lutnikiem. W 1922 rozpoczął naukę gry na fortepianie pod kierownictwem babki Henryki Thonnes. W latach 1932–36 studiował w konserwatorium w Warszawie u P. Rytla (harmonia i kontrapunkt), W. Maliszewskiego (analiza form muzycznych), E. Morawskiego (instrumentacja), J. Lefelda (czytanie partytur), K. Sikorskiego (kompozycja) i W. Bierdiajewa (dyrygentura). W 1936 otrzymał dyplom z wyróżnieniem w zakresie dyrygentury i kompozycji, w latach 1937–38 uzupełniał studia dyrygenckie w Wiedniu u F. Weingartnera, a następnie w latach 1938–39 w Paryżu u Ph. Gauberta. Podczas wojny przebywał w Warszawie. Ze względu na restrykcje okupanta jedną z nielicznych możliwości legalnego wykonywania muzyki były występy artystów w kawiarniach; Panufnik grał wówczas w duecie fortepianowym z W. Lutosławskim w kawiarniach „Sztuka i Moda” oraz „U Aktorek”, wykonując aranżacje utworów Bacha, Chopina, Ravela, Gershwina i in. Komponował w tym czasie utwory orkiestrowe, m.in. II Symfonię i Uwerturę tragiczną, które wykonano na koncertach charytatywnych Rady Głównej Opiekuńczej. Utwory z tych lat i wcześniejszych uległy zniszczeniu podczas wojny; niektóre kompozytor później odtworzył. W latach 1945–46 Panufnik był dyrygentem w Filharmonii Krakowskiej oraz dyrektorem muzycznym Wytwórni Filmowej Wojska Polskiego w Łodzi, a w latach 1946–47 dyrektorem Filharmonii Warszawskiej. W latach 1947–48 dyrygował w Berlinie, Dreźnie, Lipsku, Paryżu, Brighton, Zurychu, Bordeaux, Marsylii oraz na festiwalach muzyki współczesnej w Londynie, Kopenhadze i Scheveningen (Holandia). W 1950 odbył wraz z grupą artystów polskich podróż do ZSRR jako przedstawiciel ZKP, w 1953 przewodniczył polskiej delegacji kulturalnej podczas jej tournée artystycznym do Chin. W latach 1948–54 był wiceprezesem ZKP, w 1950 został wiceprzewodniczącym International Conseil de Musique UNESCO w Paryżu. W 1950 zamieszkał w Warszawie, w 1951 ożenił się z Marie Elizabeth O’Mahoney (używającą imienia Scarlett), z którą rozwiódł się w 1957. W 1954 Panufnik wyjechał z Polski, poprzez Szwajcarię do Anglii, z zamiarem osiedlenia się za granicą. W związku z nielegalnym opuszczeniem Polski ówczesne władze wydały zakaz wykonywania i publikowania dzieł Andrzeja Panufnika, a także pisania o kompozytorze i jego twórczości.

Przyczyną emigracji była według jego autobiografii polityka kulturalna socjalistycznego państwa polskiego, która nie sprzyjała ambitnej i nowatorskiej twórczości muzycznej, lecz tzw. muzyce dla mas. Początki pobytu Andrzeja Panufnika na obczyźnie nie były łatwe, nie mógł koncentrować się na pracy twórczej. Pracował głównie jako dyrygent. W latach 1954–55 sporadycznie dyrygował orkiestrami w Londynie i w Brukseli. Dopiero w 1956 skomponował na emigracji pierwszy utwór, Rhapsody. W latach 1957/58 i 1958/59 był dyrektorem muzycznym i dyrygentem City of Birmingham Symphony Orchestra. W sezonie 1959/60 dyrygował gościnnie 3 koncertami w Buenos Aires. Od lat 60. poświęcił się pracy twórczej i dyrygował tylko wyjątkowo. W 1960 otrzymał stypendium Fundacji Kościuszkowskiej na napisanie symfonii upamiętniającej 1000-lecie państwa polskiego; utwór ten zatytułował Sinfonia sacra. W 1961 otrzymał obywatelstwo Wielkiej Brytanii. W 1963 ożenił się z Camillą Jessel, w 1968 urodziła się ich córka Roxanna (później kompozytorka), a w 1969 syn Jeremy (później kompozytor i artysta-malarz). W 1977 z inicjatywy ZKP został odwołany zakaz wykonywania dzieł Andrzeja Panufnika w Polsce, jednak jego muzyka z trudem torowała sobie drogę na sale koncertowe. Zdarzało się to głównie z okazji festiwali muzyki współczesnej, pełne przywrócenie Andrzeja Panufnika kulturze polskiej nastąpiło dopiero w III Rzeczypospolitej. Przyczyniło się do tego polskie wydanie autobiografii kompozytora, popularnej monografii T. Kaczyńskiego oraz przyjazd Andrzeja Panufnika do Polski w 1990. Na festiwalu Warszawska Jesień wykonano wówczas 11 utworów Andrzeja Panufnika, niektóre pod jego dyrekcją. Do popularyzacji twórczości i osoby kompozytora w ojczyźnie przyczyniły się także odbywające się od 1999 w Krakowie doroczne Dni Muzyki Andrzeja Panufnika oraz Konkurs Kompozytorski im. Andrzeja Panufnika (od 2001 międzynarodowy). Utwory Andrzeja Panufnika były wykonywane w Europie i w Ameryce przez wybitnych dyrygentów, m.in. L. Stokowskiego i S. Ozawę. W latach 1985–90 był członkiem jury konkursu kompozytorskiego im. księcia Rainiera w Monako. W 1991 królowa angielska Elżbieta II nadała mu tytuł szlachecki Sir.

Andrzej Panufnik otrzymał liczne nagrody i wyróżnienia: w 1947 I nagrodę na Konkursie Kompozytorskim im. K. Szymanowskiego za Nokturn; w 1951 i 1952 nagrody państwowe II stopnia (za Symfonię Pokoju i Koncert gotycki); w 1952 I nagrodę na przedolimpijskim konkursie kompozytorskim z okazji Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach za Uwerturę bohaterską; w 1963 Prix de Composition Prince Pierre de Monaco za Sinfonia sacra; w 1965 Sibelius Centenary Medal for Composition w Londynie; w 1983 Prix de Composition Prince Rainier III de Monaco za całokształt twórczości; w 1990 nagrodę Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej za zasługi dla kultury polskiej; w 1991 doktorat honoris causa Akademii Muzycznej w Warszawie. Od 1984 był członkiem honorowym Royal Academy of Music w Londynie, od 1987 ZKP. W 1949 został odznaczony orderem Sztandaru Pracy I klasy, w 1991 pośmiertnie przyznano mu order Polonia Restituta. Utwory Andrzeja Panufnika skomponowane przed 1954 były wydawane przez PWM w Krakowie, a późniejsze oraz nowe wersje utworów sprzed 1954 przez Boosey & Hawkes w Londynie; rękopisy znajdują się w British Library.

Andrzej Panufnik – wybitny symfonik XX w. – tworzył dzieła charakteryzujące się niezwykłą logiką konstrukcji, a zarazem przykuwające uwagę słuchacza refleksyjną lub dramatyczną ekspresją. Architektonika jego utworów, dyspozycja instrumentów, modele rytmiczne oraz organizacja wysokości dźwięków podporządkowane są zasadom, które często mają źródła pozamuzyczne. Szczególną rolę przydał kompozytor figurom geometrycznym, których kształty można odkryć na podstawie analizy partytur oraz dzięki opublikowanym wypowiedziom kompozytora. Wprawdzie w odbiorze audytywnym nie jest możliwe rozpoznanie wszystkich skomplikowanych procedur kompozytorskich, jednak uchwytny jest efekt klarowności brzmienia i wrażenie ładu dźwiękowego. Percepcję tych utworów, zawierających precyzyjnie konstruowane układy dźwiękowe, ułatwiają charakterystyczne motywy, tematy, „chwyty” instrumentacyjne oraz przejrzysty plan całości dzieła. Krystalizacja oryginalnego stylu Andrzeja Panufnika nastąpiła w końcu lat 60., jednakże już w jego wczesnej twórczości pojawiło się wiele charakterystycznych cech. Z utworów, które powstały w latach 40., szczególne znaczenie dla rozwoju indywidualnej techniki kompozytorskiej Andrzeja Panufnika miały: Uwertura tragiczna, Krąg kwintowy oraz Sinfonia rustica. Występująca w Uwerturze komórka czterodźwiękowa jako podstawa materiałowa utworu stanowi zapowiedź techniki z lat 60. W Kręgu kwintowym Andrzej Panufnik zastosował rodzaj talea, tj. powtarzanego modelu rytmicznego, oraz symetryczne układy dźwiękowe. W Sinfonia rustica również wykorzystał ulubioną zasadę symetrii, która dotyczyła tu także ustawienia instrumentów na estradzie. W Sinfonii zaznaczają się też tradycyjne zasady konstrukcyjne, bowiem w częściach skrajnych zastosowany został model allegra sonatowego, w części II – ronda, a w części III – wariacji. W wielu utworach wprowadzał kompozytor oryginalne melodie ludowe, w Sinfonii są to melodie kurpiowskie, w Kołysance – z Krakowskiego, w Hommage à Chopin z Mazowsza, w Pięciu polskich pieśniach wiejskich z różnych regionów kraju.

W pierwszych utworach powstałych na emigracji, z lat 1956–68, kompozytor rozwija idee konstrukcyjne istniejące już we wcześniejszych utworach, np. ideę symetrii w Rhapsody, Koncercie fortepianowym i Autumn Music. W wolnej części Koncertu układ symetryczny dotyczy wysokości dźwięków i rytmu. W Autumn Music zasada symetrii zostaje rozciągnięta także na rejestry i instrumenty. W utworze tym pojawiają się nadto pewne zasady kształtowania porządków rytmicznych, antycypujące później technikę kompozytora, np. regularne zwiększanie ilości takich samych wartości rytmicznych i oddzielanie ich coraz to dłuższymi pauzami (1 ósemka, pauza ósemkowa, 2 ósemki, pauza ćwierćnutowa, 3 ósemki, pauza ósemkowa i ćwierćnutowa, 4 ósemki). Autumn Music jest jednym z tych utworów, w których Andrzej Panufnik osiągnął idealne połączenie czynnika intelektualnego i emocjonalnego, bowiem dzieło to, posiadające misterną i precyzyjną konstrukcję (nb. zawiera też odcinki kanoniczne), ma ogromny ładunek dramaturgiczny dzięki odpowiedniemu rozłożeniu napięć utworzonych przez zmiany faktury, instrumentacji i dynamiki.

Od 1968 nastąpiły istotne zmiany w technice kompozytorskiej Andrzeja Panufnika w zakresie organizacji wysokości dźwięków i porządkowania wartości rytmicznych oraz w prekompozycyjnych planach formy. Oprócz znanych z wcześniejszej twórczości układów symetrycznych, zaczęły pojawiać się konstrukcje dźwiękowe oparte na takich formach geometrycznych, jak koło (Sinfonia di sfere), spirala (Metasinfonia) i trójkąt (Triangles). Najbardziej ewidentne w audytywnym odbiorze są przemiany techniki kompozytorskiej dotyczące organizacji wysokości dźwięków. Kompozytor zaczął stosować w swych utworach komórkę dźwiękową F-H-E jako podstawę układów linearnych i wertykalnych. Komórka ta w postaci przewrotów, transpozycji i permutacji stanowi wyłączny materiał Reflections, Triangles oraz Universal Prayer. Jej zastosowanie wpłynęło zasadniczo na kształt harmonii i melodii muzyki Andrzeja Panufnika. W harmonii utworów sprzed 1968 ważną rolę odgrywały trójdźwięki dur i moll, występujące często symultatywnie (np. melodia z tercją akordu molowego, a podstawa harmoniczna z tercją akordu durowego, jak w części wolnej Koncertu fortepianowego). Wspomniana komórka i jej przewroty tworzą natomiast trójdźwięki trytonowo-kwartowe oraz kwartowo-półtonowe i półtonowo-trytonowe. Rygorystyczne jej stosowanie wpłynęło także na zmianę kształtu melodyki i jej znaczenia w utworze. W fakturze utworu znaczenie formotwórcze ma motyw, a nawet pojedynczy dźwięk, ukazywany w różnych rejestrach instrumentów. W Sinfonia concertante i Sinfonia mistica kompozytor wprowadził ponadto 3-dźwiękową komórkę, złożoną z interwału tercji małej i sekundy wielkiej. Dalszym rozwinięciem tej techniki stało się stosowanie komórek w postaci trójdźwięku zmniejszonego oraz trójdźwięku zwiększonego (wszystkie 4 komórki występują w I Kwartecie smyczkowym).

W latach 80. nastąpiły dalsze zmiany polegające na operowaniu komórką 4-dźwiękową, łączeniu komórek z elementami systemu tonalnego dur-moll (Concertino) oraz z in. skalami (np. pentatoniką w Pentasonacie). Najważniejszą rolę w muzyce Andrzeja Panufnika odgrywa najczęściej wykorzystywana komórka trytonowo-kwartowa i jej przekształcenia. Ściśle przestrzegana logika muzyczna utworów komponowanych po 1968 polega nie tylko na manipulowaniu komórkami dźwiękowymi, ale także na kilku zasadach porządkowania rytmu. Kompozytor rozwinął pomysł, który pojawił się już w Kręgu kwintowym, polegający na wypełnianiu utworu lub jego części modelem rytmicznym, podlegającym zasadzie powtarzania. Modele takie powtarzane są w postaci identycznej i zwierciadlanej, podlegają zmianom rotacyjnym oraz in. permutacjom. Charakterystyczne dla wielu utworów Andrzeja Panufnika są także rytmy addytywne, polegające na stopniowym dodawaniu ilości pauz lub nut o tej samej wartości. W kompozycjach Andrzeja Panufnika istnieją wyraźne związki między porządkiem rytmicznym i dźwiękowym, a także instrumentacyjnym, artykulacyjnym i dynamicznym, toteż utwory te można określić jako układy systemowe. Instrumentacja i artykulacja często podkreślają konstrukcje dźwiękowe i rytmiczne. Mistrzostwo instrumentacyjne Andrzeja Panufnika polega na klarownym rozplanowaniu barw instrumentów, z których każda ma ścisłe określoną funkcję w tworzeniu dramaturgii lub refleksyjnego charakteru danej części dzieła.

Andrzej Panufnik wykształcił oryginalny styl muzyczny, niezależny od współczesnych nurtów i technik w muzyce XX wieku – sonoryzmu, aleatoryzmu czy dodekafonii. Kompozytorowi bliska była tradycja klasyczno-romantyczna, gdyż powierzył w swych utworach ważną rolę melodii, harmonii i klarownej konstrukcji.

Literatura: Andrzej Panufnik Impulse and Design in my Music, Londyn 1974 (komentarze do własnych utworów); Andrzej Panufnik Composing Myself, Londyn 1987, wyd. polskie pt. Panufnik o sobie, tłum. M. Glińska, Warszawa 1990; C. MacDonald Andrzej Panufnik, Londyn 1994 (katalog Boosey & Hawkes); K. Jaraczewska-Mockałło Andrzej Panufnik. Katalog dzieł i bibliografia, Warszawa 1997; K. Stasiak An Analytical Study of the Music of Andrzej Panufnik, rozprawa doktorska, Queen University w Belfaście, 1990; T. Kaczyński Andrzej Panufnik i jego muzyka, Warszawa 1994; B. Jacobson Andrzej Panufnik i Panufnik and Lutosławski, w: A Polish Renaissance, Londyn 1996; B. Bolesławska Panufnik, Kraków 2001; Z. Mycielski I Symfonia Panufnika oraz Pięć pieśni ludowych, „Ruch Muzyczny” 1945 nr 6 oraz 1946 nr 17/18; A. Moskalukówna „Kołysanka” Andrzeja Panufnika. Próba analizy kolorystycznej, „Ruch Muzyczny” 1949 nr 13; H. Truscott Andrzej Panufnik, „Tempo” nr 55–56, 1960; B. Hall Andrzej Panufnik and his „Sinfonia sacra”, „Tempo” nr 71, 1964/65; P. French The Music of Andrzej Panufnik, „Tempo” nr 84, 1968; S. Walsh The Music of Andrzej Panufnik, „Tempo” nr 111, 1974; O. Knussen Panufnik’s „Sinfonia di sfere”, „Tempo” nr 117, 1976; N. Kenyon Panufnik’s „Sinfonia Mistica”, „Tempo” nr 124, 1978; C. MacDonald O muzyce Andrzeja Panufnika, „Ruch Muzyczny” 1983 nr 20; Z. Broncell Jubileusz Andrzeja Panufnika, „Kultura” Paryż 1984 nr 12; T.A. Zieliński „Sinfonia di sfere” Andrzeja Panufnika, „Ruch Muzyczny” 1984 nr 20; T. Kaczyński Obecność Panufnika, w: Przemiany techniki dźwiękowej, stylu i estetyki w polskiej muzyce lat 70., materiały z XVII Ogólnopolskiej Konferencji Muzykologicznej, Kraków 8–10 XII 1983, red. L. Polony, «Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Krakowie», Kraków 1986; B. Smoleńska-Zielińska „Koncert skrzypcowy” Andrzeja Panufnika, „Ruch Muzyczny” 1986 nr 7; C. MacDonald Panufnik 9 and „Bassoon Concerto”, „Tempo” nr 161/162, 1987; H. Truscott The Achievement of Andrzej Panufnik, „Tempo” nr 163, 1987; D. Gwizdalanka Andrzej Panufnik życiorys własny, „Ruch Muzyczny” 1988 nr 12–16; H. Truscott The Symphonies of Andrzej Panufnik, „The Musical Times” CXXX, 1989; M. Homma Composing Myself – Composing my Style. O „Arbor Cosmica” Andrzeja Panufnika oraz A. Tuchowski „Sinfonia Sacra” Andrzeja Panufnika a wartość muzyki, w: Muzyka źle obecna, red. K. Tarnawska-Kaczorowska, Warszawa 1989; A. Chłopecki Aus der Geschichte der schlecht anwesenden Musik. Andrzej Panufnik’s Rückkehr nach Polen, „MusikTexte” nr 37, 1990; M. Gąsiorowska Panufnik. Struktura i emocja, „Ruch Muzyczny” 1990 nr 21; T. Kaczyński Return of the Non-Prodigal Son, „Polish Music/Polnische Musik” 1990 nr 1/2; K. Tarnawska-Kaczorowska Andrzej Panufnik i fletnia Marsjasza, „Kultura Niezależna” nr 65, 1990; T. Potter All my Children. A Portrait of Sir Andrzej Panufnik, „The Musical Times” CXXXII, 1991; M. Miller Panufnik’s String Quartet No. 3, „Tempo” nr 177, 1991; M. Głowiński Pochwała bohaterskiego oportunizmu. Epizod socrealistyczny w biografii Andrzeja Panufnika, w: Rytuał i demagogia. Trzynaście szkiców o sztuce zdegradowanej, Warszawa 1992; T. Kaczyński Panufnik nadal nieobecny, w: Mistrzowie muzyki późnego renesansu. Dokonania i tradycje, materiały z konferencji sekcji muzykologów ZKP, Toruń 1994; E. Siemdaj „Pomiędzy uczuciem a intelektem”. Geneza autorefleksji muzycznej Andrzeja Panufnika, w: Muzyka polska 1945-1995, red. K. Droba, T. Malecka i K. Szwajgier, Kraków 1996; E. Siemdaj Dzieło jako biografia: Andrzej Panufnik „Sinfonia votiva” i K. Szymańska-Stułka „Sinfonia sacra” Andrzeja Panufnika i jej konstrukcyjno-ideowy wymiar, w: Muzyka w kontekście kultury, księga pamięci M. Tomaszewskiego, red. M. Janicka-Słysz, T. Malecka i K. Szwajgier, Kraków 2001.