Padlewski, Roman

Padlewski Roman, *7 X 1915 Moskwa, †16 VIII 1944 Warszawa, polski kompozytor, skrzypek, pianista, dyrygent, muzykolog, krytyk i działacz muzyczny. Naukę gry na fortepianie pobierał u swojej matki, Nadziei Padlewskiej. W latach 1927–39 odbył studia w konserwatorium w Poznaniu pod kierunkiem E. i Z. Jahnkego (skrzypce) oraz T. Szeligowskiego i S. Wiechowicza (kompozycja), łącząc je ze studiami muzykologicznymi u Ł. Kamieńskiego na uniwersytecie w Poznaniu (1931–35). W czasie wojny kształcił się w tajnym Konserwatorium Warszawskim pod kierunkiem K. Sikorskiego (kompozycja), W. Bierdiajewa (dyrygentura) i B. Rutkowskiego (organy). Niezwykle aktywny, działał w Poznaniu jako skrzypek, pianista, dyrygent Chóru im. K. Szymanowskiego (1938–39), prelegent, autor audycji w Rozgłośniach PR w Poznaniu i Wilnie, autor artykułów m.in. w „Kurierze Poznańskim” (1936), „Tęczy” (1937) i „Dzienniku Poznańskim”, gdzie w 1938 objął stanowisko stałego recenzenta muzycznego. Jako kompozytor debiutował w 1933, prezentując I Kwartet smyczkowy oraz pieśni na głos i fortepian do słów J. Lechonia i A.M. Swinarskiego, których kolejne wykonania – obok 2 motetów chóralnych – odbyły się w Poznaniu podczas Tygodnia Muzyki Polskiej (1938). W latach 1935–37 był w Oficerskiej Szkole Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Kampanię wrześniową w 1939 odbył w zgrupowaniu generała F. Kleeberga. Po kapitulacji przedostał się do Warszawy (XI 1939), gdzie wkrótce stał się jednym z najbardziej aktywnych działaczy jawnego i tajnego życia muzycznego. Brał udział w pracach 5 z 7 komisji tzw. Tajnego Związku Muzyków, zajmujących się sprawami bieżącymi oraz programami odbudowy i działalności instytucji muzycznych po wojnie. W latach 1941–43 był członkiem Kwartetu Smyczkowego E. Umińskiej, występującego głównie w kawiarni B. Woytowicza, gdzie odbyło się prawykonanie II Kwartetu smyczkowego Padlewskiego (19 II 1943). Występował również jako pianista, m.in. z E. Umińską, oraz jako dyrygent i solista orkiestry, którą zorganizował i prowadził w latach 1943–44 w fabryce Philipsa na Woli, łącząc tę pracę z konspiracyjną działalnością wojskową. W powstaniu warszawskim walczył w zgrupowaniu Radosław (pseud. pułkownika J. Mazurkiewicza). Ciężko ranny 14 VIII, zmarł 2 dni później w szpitalu powstańczym na Starówce. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych (VIII 1944), wpisał się w tradycję walk niepodległościowych swoich przodków, powstańców z 1830 i 1863 – Władysława i Zygmunta Padlewskich, straconych w Kijowie i Płocku, oraz zmarłych na Syberii – Aleksandra Padlewskiego i jego syna Romana (pradziada kompozytora).

Krytycy muzyczni witali w Padlewskim wybitny talent kompozytorski, jednak dramatyczne koleje jego losu sprawiły, iż nieliczne zachowane kompozycje są raczej zapowiedzią niż spełnieniem ciekawie rysującej się osobowości twórczej. Utwory chóralne Padlewskiego stanowią rzadkie w muzyce polskiej nawiązanie do stylu preklasycznego: w 2 motetach do Psalmów M. Gomółki, w Stabat Mater do polifonii wokalnej Josquina des Prés; linearna konstrukcja Stabat Mater Padlewskiego, rozbudowana miejscami do siedmiogłosu, łączy się z fragmentami recitando o czysto brzmieniowym charakterze, podkreślonym ostrością struktury interwałowej. Sonata per violino solo pozbawiona jest typowych dla tego gatunku reminiscencji bachowskich. Monumentalny zarys jej formy, rozwinięta technika permutacji antytetycznych motywów (chromatycznych i diatonicznych) z wykorzystaniem pełnej skali 12-tonowej, a także wirtuozeria środków wykonawczych i ekspresywny styl czynią z Sonaty Padlewskiego utwór odosobniony w muzyce polskiej tego czasu. W II Kwartecie smyczkowym Padlewski nawiązał wyraźnie do wzorców barokowych (cz. 1. Preludium in modo d’una Toccata, cz. 2. Introduzione e Fuga), łącząc je z ogólnymi założeniami klasycznego allegra sonatowego jako podstawą rozwoju formy. Charakterystycznym rysem Kwartetu jest ton surowej powagi, który pojawił się także w innych utworach z lat wojny (A. Panufnika, A. Malawskiego, W. Żuławskiego).

Padlewski – jak wielu kompozytorów polskich tego pokolenia – wzrastał pod intelektualnym i artystycznym wpływem K. Szymanowskiego. Ich znajomość datuje się od momentu wykonania Stabat Mater w Poznaniu (29 V 1929). Kolejną wizytę Szymanowskiego w Poznaniu, z okazji estradowego wykonania II obrazu Harnasiów (14 V 1931), 16-letni Padlewski odnotował w dzienniczku: „Byłem u Szymanowskiego i sympatycznie z nim rozmawiałem. Muszę iść na drogę muzyczną!”. Po prawykonaniu IV Symfonii Szymanowskiego w Poznaniu (9 X 1932) „Leonostwo Padlewscy [i] Romek” wysłali do kompozytora telegram gratulacyjny, a Padlewski opublikował Szkic o Karolu Szymanowskim w czasopiśmie młodzieży szkolnej „Orlęta” (1932 nr 4). O późniejszych spotkaniach z Szymanowskim w Warszawie Padlewski donosił rodzicom z coraz większym zaniepokojeniem. 8 XII 1936 roku pisał: „Otrzymałem list z Paryża od Mira Chłapowskiego. Widział się z Karolem Szymanowskim, który zrobił na nim wrażenie człowieka do głębi zranionego. Przypomniałem sobie i ja moje z nim przypadkowe spotkanie w Warszawie. Był bardzo zgnębiony zarówno przykrą, defetystyczną atmosferą wśród muzyków warszawskich, jak i własną złą sytuacją materialną. Doszło do tego, że Jaszy Horensteinowi za warunek odbycia koncertu w Filharmonii stawia się wycofanie z programu III Symfonii Karola, którą ten świetny dyrygent od dłuższego już czasu studiował. Szymanowskiego nie stać na Bristol, mieszka kątem u swojej siostry Stanisławy. Mówił mi, że po prostu nie ma z czego żyć. Nosi się z zamiarem napisania Concertina na fortepian i orkiestrę, z którym mógłby objeżdżać Europę i wybrnąć z kłopotów finansowych.

Wieczorem byliśmy u jego matki, staruszki. Pamięta dobrze Romana i Zygmunta Padlewskiego. W ogóle było dużo mowy o Podolu i o styczności Władysława Padlewskiego z dziadem i ojcem Szymanowskiego w ruchawkach styczniowych.

Potem Karol rozgadał się na temat życia muzycznego w Polsce, o wprost chorobowym jego stanie. Nigdy wcześniej nie widziałem go do takiego stopnia rozgoryczonym. Wyznał mi nawet, że tylko brak pieniędzy wstrzymuje go od wyjazdu z Polski na stałe”.

Niespełna 4 miesiące później (6 i 7 IV 1937) Padlewski uczestniczył w ceremoniach pogrzebowych Szymanowskiego w Warszawie i Krakowie, opiekując się rodziną kompozytora.

Podczas wojny Padlewski brał udział w konspiracyjnych obchodach rocznicy śmierci Szymanowskiego w Warszawie. W 1941 roku wygłosił referat o Szymanowskim na koncercie w mieszkaniu matki J. Waldorffa. W 1942 dla uczczenia 5. rocznicy śmierci kompozytora skomponował Suitę kurpiowską, którą po raz pierwszy wykonała I. Dubiska na okolicznościowym koncercie w mieszkaniu P. Perkowskiego.

Z 12 Pieśni kurpiowskich Szymanowskiego Padlewski wybrał 4 – 1. (Lecioły zórazie), 6. (Bzicem kunia), 8. (Leć, głosie, po rosie) i 11. (Wysły rybki, wysły), łącząc je w utwór cykliczny grany attacca z 38-taktową kadencją skrzypiec ad libitum w ostatniej części. Ten rozbudowany utwór, z partią solową niekiedy traktowaną wymiennie z partią prawej ręki towarzyszenia fortepianu, jest swoistym pożegnaniem z kompozytorem, którego Padlewski od najmłodszych lat darzył szczególną atencją.

Literatura: Śmierć Romana Padlewskiego, „Ruch Muzyczny” 1945 nr 4; S. Podlewski Przemarsz przez piekło. Dni zagłady staromiejskiej dzielnicy w Warszawie, Warszawa 1949; M. Żeromska Wspomnień ciąg dalszy, Warszawa 1994; A. Neuer O Romanie Padlewskim w pięćdziesiątą rocznicę śmierci, Warszawa 1994.