Offenbach, Jacques

Offenbach [ʹöf^en~] Jacques, Jacob, *20 VI 1819 Kolonia, †5 X 1880 Paryż, francuski kompozytor niemieckiego pochodzenia. Pochodził z żydowskiej rodziny Eberstów wywodzącej się z miasta Offenbach n. Menem, którego nazwa stała się potem jej nazwiskiem. Ojciec Isaac Juda Eberst, z zawodu introligator, działał jako nauczyciel gry na skrzypcach, flecie i gitarze w Deutz n. Menem oraz jako kantor w synagodze w Kolonii, gdzie w 1816 osiadł na stałe; był pierwszym nauczycielem muzyki Jakuba, który uczył się u niego gry na skrzypcach. Od 1828 Offenbach uczył się gry na wiolonczeli, początkowo u J. Alexandra, później u B. Breuera. W 1833 wyjechał do Paryża i został przyjęty do klasy wiolonczeli w konserwatorium, mimo iż statut uczelni zabraniał przyjmowania cudzoziemców. W 1834 studia w konserwatorium zastąpił lekcjami prywatnymi u koncertmistrza Opéra de Paris L. Norblina oraz podjął pracę jako wiolonczelista w orkiestrze Opéra-Comique. W 1835 pobierał lekcje kompozycji u F. Halévy’ego. Wkrótce Offenbach dał się poznać jako twórca muzyki tanecznej, przeważnie walców wykonywanych podczas balów i koncertów orkiestr ogródkowych oraz jako wirtuoz gry na wiolonczeli w paryskich salonach, często w duecie z F. von Flotowem; niekiedy dawał również koncerty publiczne, m.in. z An. Rubinsteinem (Paryż 1841) i F. Lisztem (Kolonia 1843). W 1844 po przejściu na katolicyzm ożenił się z Hiszpanką Herminią d’Alcain, z którą miał pięcioro dzieci. W tymże roku dzięki J. Mitchellowi, dzierżawcy teatru francuskiego w Londynie, odbył trasę koncertową po Anglii; wystąpił wówczas m.in. na dworze królewskim w Windsorze.

Pierwsze próby Offenbacha w dziedzinie muzyki dramatycznej nie przyniosły mu sukcesu; operetka L’Alcôve została wystawiona na koszt kompozytora. W czasie rewolucji w 1848 Offenbach zamieszkał w Kolonii, gdzie występował publicznie i komponował pieśni o charakterze ludowo-patriotycznym, w 1849 wystawił tamże niemiecką wersję L’Alcôve pt. Marielle. W latach 1850–55 był kapelmistrzem w paryskim Théâtre-Français, dla którego komponował także orkiestrowe antrakty oraz piosenki. W 1853 niewielki sukces przyniosła mu opera komiczna Pépito, dedykowana żonie E. Perrina, dyrektora Opéra-Comique; dobrze przyjęto natomiast swawolną w treści Oyayaie ou La reine des îles, wystawioną w Folies-Nouvelles.

Na krótko przed otwarciem Wystawy Światowej w 1855 Offenbach wydzierżawił niewielki teatrzyk na Polach Elizejskich w pobliżu Pałacu Przemysłu. Koncesja udzielona przez urząd cenzury dopuszczała wystawianie w nowym teatrzyku nazwanym Bouffes-Parisiens sztuk teatralnych z muzyką, ograniczonych w obsadzie do dwóch postaci scenicznych. Inauguracyjny program z 5 VII 1855 złożony z trzech 1-aktówek odniósł ogromny sukces (ok. 400 przedstawień Les deux Aveugles). Na okres zimowy siedziba teatru przeniesiona została do Théâtre des Jeunes Elèves przy Passage Choiseul, który począwszy od 1856 stał się stałą siedzibą Bouffes-Parisiens. Przez wiele lat teatr ten funkcjonował z powodzeniem, wystawiając operetki Offenbacha i dzieła innych kompozytorów, m.in. A. Adama, L. Delibes’a, J.L. Duprata oraz adaptacje dzieł Mozarta i Rossiniego. Kolejne inscenizacje odznaczały się bogatą, olśniewającą scenografią, pięknymi kostiumami, imponującymi efektami scenicznymi i niefrasobliwym humorem, toteż teatr Offenbacha stał się jedną z osobliwości Paryża. Dzięki rosnącej sławie zespół Bouffes-Parisiens zapraszany był na tournées, m.in. do Anglii. Wskutek rozrzutności Offenbach miał jednak kłopoty finansowe, niekiedy musiał uciekać przed wierzycielami poza granice Francji (Bruksela, Bad Ems).

Z Offenbachem współpracowało wielu literatów, na ogół bulwarowych (wśród nich Ch. de Morny), ale najwyżej cenił sobie kompozytor wytrawnych librecistów: L. Halévy’ego, H. Meilhaca i H. Crémieux. Początkowo komponował 1-aktówki z dwiema postaciami. Począwszy od 2-aktowej operetki Orfeusz w piekle (1858), przyjętej entuzjastycznie przez publiczność i z mieszanymi uczuciami przez krytyków (np. negatywna opinia J. Janina), począł pisać też dzieła całkowicie wypełniające czas spektaklu, jak Geneviève de Brabant, Le Pont des soupirs, Le Roman comique, na ogół jednak wystawiał je na innych scenach, np. Théâtre des Variétés (La belle Hélène, Barbe-Bleue, La Grande-Duchesse de Gérolstein) czy Opéra-Comique (Barkouf, Robinson Crusoé). W 1860 uzyskał Offenbach obywatelstwo francuskie, a w 1861 udekorowany został orderem Legii Honorowej. Zrezygnował wówczas z pełnienia funkcji dyrektora Bouffes-Parisiens, co pozwoliło mu na dłuższe wyjazdy do Bad Ems i Wiednia, gdzie jego operetki cieszyły się ogromnym powodzeniem. Tam też w 1863 spotkał się ze swym największym później rywalem J. Straussem-synem. W tym samym roku skomponował 3-aktową operę romantyczną Les Fées du Rhin, wystawioną w Hofoper w Wiedniu pt. Die Rheinnixen, która jednak nie zdobyła popularności. Znacznie większy sukces odniosła w 1864 operetka Piękna Helena, a następnie Życie paryskie.

Wojna prusko-francuska w 1870, podczas której Offenbach postrzegany był przez Francuzów jako Niemiec, a przez Niemców jako Francuz, przerwała nagle jego karierę. Kompozytor wyjechał wraz z rodziną do Hiszpanii, a następnie do Włoch i Austrii. W 1871 wrócił do Paryża, ale już nie odzyskał utraconej pozycji. Kierowany przezeń od 1873 Théâtre de la Gaîté już w następnym roku zbankrutował z powodu nietrafnych decyzji, zarówno artystycznych (miejsce operetek zajęły banalne, choć widowiskowe feerie), personalnych (współpraca z V. Sardou jako librecistą), jak i ekonomicznych (ogromne koszty produkcji). Sytuacja finansowa Offenbacha uległa poprawie dopiero po jego tournée w 1876 po Ameryce (m.in. Nowy Jork, Filadelfia); kolejne dzieła wystawiane we Francji nie cieszyły się jednak powodzeniem, dopiero w 1879 sukces odniosła premiera operetki La Fille du tambour-major. Mimo tych niepowodzeń i coraz poważniejszych kłopotów ze zdrowiem Offenbach nie zrezygnował z pracy twórczej, a nawet podjął się skomponowania dzieła ambitniejszego niż wszystkie poprzednie – opery Opowieści Hoffmanna, której nie zdążył jednak ukończyć (orkiestracji dokonał zgodnie z wolą kompozytora, zawartą w jego testamencie, E. Guiraud); prapremiera odbyła się w Opéra-Comique w 4 miesiące po śmierci Jacquesa Offenbacha.

Offenbach uważany jest za współtwórcę (obok Hervégo) nowoczesnej operetki francuskiej. Początkowo zamierzał odnowić gatunek opéra comique poprzez nadanie lżejszej, bardziej rozrywkowej szaty literackiej, muzycznej i scenicznej. W pierwszych latach działalności Bouffes-Parisiens Offenbach tworzył na ogół 1-aktówki o charakterze komicznych skeczów, przybranych muzyką. Później ów komizm operetek Offenbacha, określanych przez niego także jako bouffonnerie, opéra bouffe lub vaudeville (ta wielość terminów, niekiedy synonimicznych, utrudnia dokonanie precyzyjnej klasyfikacji jego dzieł scenicznych), miał zawsze demaskatorski cel, polegał na wyszydzaniu panujących za czasów Napoleona III stosunków polityczno-społecznych. Przedmiotem krytyki stało się wszystko, co grzeszyło napuszonością, fałszem, absurdem i megalomanią, a zwłaszcza skorumpowana władza, życie dworskie, towarzyskie konwenanse paryskich salonów, prowincjonalna kołtuneria; wykpiwane były także opery w stylu Meyerbeera czy młodego Wagnera, zwyczaje językowe, porzekadła i dialekty, a także niektóre wątki mitologiczne (Orfeusz w piekle, Piękna Helena) i baśniowe (Rycerz Sinobrody). Akcja toczyła się zwykle w środowisku salonowo-dworskim, jednakże novum w tego rodzaju teatrze stanowiło wprowadzanie postaci również z niższych warstw społecznych, np. żebraków i włóczęgów z paryskiego plebsu. Do 1870 Offenbach nie spotkał się jednak ze sprzeciwem cenzury lub przejawami niechęci ze strony dostojników państwowych. Przeciwnie, wielu z nich należało do stałych bywalców jego teatru, a niektórzy jak hrabia Ch. de Morny (przyrodni brat Napoleona III, minister spraw wewnętrznych) nawet do współpracowników. Utwory Offenbacha cechował finezyjno-aluzyjny humor, przeważały jednak środki parodii i groteski. Kompozytor wprowadzał często dziwaczne i szokujące pomysły, a nawet sceny o charakterze orgiastycznym, balansujące na granicy dobrego smaku. Z upodobaniem sięgał do tekstów zawierających gry słowne w postaci zabawnych tytułów i imion (np. Oyayaie..., Vert-Vert, Fé-Hi-Han, Ke-Ki-Ka-Ko, wojskowi Piff, Paff, Puff itp.), a nawet do asemantycznego „bełkotu” pozorującego język chiński (Ba-ta-clan).

Offenbach dysponował bogatą inwencją melodyczną oraz dobrą znajomością sztuki instrumentacji, operował jednak banalnymi środkami techniki kompozytorskiej. Muzyka komponowana do operetek, najczęściej w postaci chansons, kupletów i modnych tańców (walc, galop, kankan, kadryl), marszów oraz parodii form opery „poważnej”, odznaczała się pogodnym nastrojem, a dzięki swej melodyjności i typowym środkom harmonicznym szybko zdobywała popularność. Offenbach kładł nacisk na ruch muzyczny, elektryzujący rytm oraz na zawrotne, czasami oszałamiające tempo, szczególnie w finałach. Tańce traktował nie tylko jako scenki rodzajowe czy realia obyczajowe, lecz również jako środek dramaturgii, np. walc w Pięknej Helenie posłużył mu do zbudowania kulminacji dramatycznej całego dzieła, będąc zarazem znakiem powszechnej demoralizacji i życia w stanie rauszu. Offenbach próbował także swoich sił na polu muzyki operowej, co zostało uwieńczone sukcesem dopiero w Opowieściach Hoffmanna. To 5-aktowe dzieło, skomponowane w konwencji opéra comique (z tekstami mówionymi), oparte zostało na popularnych w tym czasie opowiadaniach E.T.A. Hoffmanna w ten sposób, że postać autora włączona została do dramatis personae, a poszczególne opowiadania stały się epizodami jego życia i złożyły się na treść pięciu aktów o tytułach: Prolog – Olimpia – Antonia – Giulietta – Epilog. Słynna Barkarola oraz muzyka do pieśni Hoffmanna w 2. akcie zostały tu przeniesione z wcześniejszej opery Offenbacha Die Rheinnixen. Do wydanej w 1907 partytury dodano także inne „numery” zaczerpnięte z dorobku Offenbacha, np. septet do aktu 2., oraz w miejsce dialogów mówionych wprowadzono recytatywy z towarzyszeniem orkiestry. Muzyka Opowieści Hoffmanna w porównaniu ze stylem operetek odznacza się większą siłą wyrazu dramatycznego, szczególnie w scenach demoniczno-fantastycznych (chromatyka, ostre dysonanse, eksponowanie walorów kolorystycznych poszczególnych instrumentów, częste tremola) nawiązujących do niemieckiej opery romantycznej Webera i Marschnera.

Twórczość Offenbacha po latach światowej popularności, kiedy to spełniała zapotrzebowanie mieszczańskiego audytorium na muzykę i teatr oraz odegrała historyczną rolę w dziejach recepcji muzyki i instytucji muzycznych, została usunięta w cień przez reprezentantów operetki francuskiej (Ch. Lecocq, R. Planquette) oraz wiedeńskiej (J. Strauss-syn, F. von Suppé, I. Kálmán). Począwszy od lat 20. XX w. kilka operetek (Małżeństwo przy latarniach, Orfeusz w piekle, Piękna Helena, Rycerz Sinobrody, Życie paryskie, Wielka księżna Gerolstein, Perichola i Rozbójnicy) należy do stałego repertuaru teatrów operetkowych, gdzie wystawia się je na ogół do nowszych wersji libretta.

Literatura:

Bibiografie, katalogi, rękopisy, listy -– R. L. Folstein i S. Willis A Bibliography on Jacques Offenbach, „Current Musicology” 1971 nr 12; Th. Schipperges Bibliotheca Offenbachiana. Jacques Offenbach (1819–1880), eine systematisch-chronologische Bibliographie, Kolonia 1980; R. Didion Musikautographen von Jacques Offenbach, Berlin 1989; J.-C. Yon Offenbach Catalogue, Paryż 1996; U. Mattusch Jacques Offenbach. Notenmanuskripte und Notendrucke, Kolonia 1999; J.-C. Yon M. Offenbach. Nous ecrit: Lettres du compositeur au Figaro et autres propos, Paryż 2019.

Wspomnienia, komentarze – J. Brindejont-Offenbach Offenbach, mon grand-père, Paryż 1940; P.W. Jacob Jacques Offenbach in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten, Reinbek k. Hamburga 1969, 2. wyd. 1980; G. Knepler Karl Kraus liest Offenbach. Erinnerungen, Kommentare, Dokumentationen, Frankfurt n. Menem 1979.

Biografie i monografie – A. Martinet Offenbach, sa vie et son oeuvre, Paryż 1887, 2. wyd. 1892; P. Bekker Jacques Offenbach, «Die Musik», red. R. Strauss, XXXI/XXXII, Berlin 1909; E. Rieger Offenbach und seine Wiener Schule, «Theater und Kultur» IV, Wiedeń 1920; M. Teneo, Th. Baker Jacques Offenbach: His Centenary, ,,The Musical Quarterlyˮ VI/1 (1920); Jacques Offenbach. Beiträge zu seinem Leben und seinen Werken, red. K. Soldan, Berlin 1924; R. Brancour Offenbach, «Les Musiciens Célèbres» XLIII, Paryż 1929; L. Schneider Offenbach, Berlin 1930; S. Kracauer Jacques Offenbach und das Paris seiner Zeit, Amsterdam 1937, 2. wyd. pt. Pariser Leben. Jacques Offenbach und seine Zeit, Monachium 1962, 3. wyd. Frankfurt nad Menem 1976, wyd. franc. pt. Jacques Offenbach ou le secret du Second Empire ze wstępem D. Halevy, tłum. L. Astruc, Paryż 1937, reprint 1994, wyd. ang. pt. Orpheus in Paris. Offenbach and the Paris of his Time, tłum. G. David, E. Mosbacher, Londyn, Nowy Jork 1938, 2. wyd.  Nowy Jork 2002, wyd. pol. Jacques Offenbach i Paryż jego czasów, przekł. A. Sąpoliński, Warszawa 1992; A. Moss, E. Marvel Cancan and Barcarole. The Life and Times of Jacques Offenbach, Nowy Jork 1954; A. Decaux Offenbach, roi du Second Empire, Paryż 1958, 3. wyd. 1975, wyd. niem. Offenbach. König des Zweiten Kaiserreichs, Monachium 1960; I. I. Sollertinskij Offenbach, Moskwa 1962; O. Schneidereit Jacques Offenbach, Lipsk 1966, 2. wyd. 1970; D. Rissin Offenbach, ou Le rire en musique, Paryż 1980; P. Gammond Offenbach. His Life and Times, Tunbridge Wells 1980, 2. wyd. 1981; J. Harding Jacques Offenbach, Londyn 1980; A. Faris Jacques Offenbach, Londyn 1980; R. Pourvoyeur Offenbach - Idillio e Parodia, Madryt 1980; A. Lamb Offenbach in One Act, ,,Musical Timeˮ CXXI nr 1562 (X 1980), s. 615-617; H. MacDonald Hoffmann's Melancholy Tale, ,,Musical Timeˮ CXXI nr 1652 (X 1980); C. Dufresne Jacques Offenbach, ou La gaîté parisienne, Paryż 1992; H. Hadlock Return of the repressed: The Prima donna from Hoffmann's "Tales" to Offenbach's "Les contes", ,,Cambridge Opera Journalˮ VI/3 (1994); R. Pourvoyeur Offenbach, Paryż 1994; Jacques Offenbach „Les Contes d’Hoffmann” dossier de presse parisienne (1881), red. A. Jacobshagen, Bietigheim 1995; G. Wehmeyer Höllegalopp und Götterdämmerung. Lachkultur bei Jacques Offenbach und Richard Wagner, Kolonia 1997; A.Ch. Brade Kundry und Stella. Offenbach contra Wagner, Bielefeld 1997; J. Kaufmann Isaac Offenbach und sein Sohn Jacques, «Conditio Judaica», Tybinga 1998; Offenbach und die Schauplätze seines Musiktheaters, red. R. Franke, Laaber 1999; H. Reil Siegfried Kracauers Jacques Offenbach: Biographie, Geschichte, Zeitgeschichte, Nowy Jork 1999, Frankfurt nad Menem 2003; P. Hawig  Jacques Offenbach: Facetten zu Leben und Werk, Bergheim 1999; L. Kydryński Offenbach, Warszawa 1999; Th. Schipperges Jacques Offenbach und musikalische Analyse. Zum "Galop infernal aus Orphée aux enfers", ,,International Journal of Musicologyˮ VIII (1999); J. C. Yon La carrière posthume d'un musicien ou Offenbach aux enfers, ,, Histoire, Économie et Sociétéˮ, XXII/2, 2003; J. C. Yon Jacques Offenbach, Paryż 2000, reprint 2010; Jacques Offenbach und das Théâtre des Bouffes-Parisiens 1855, materiały z sympozjum w Bad Ems 2005 pt. "Jacques-Offenbach-Studien". Band 1, red. P. Ackermann, R.-O. Schwarz, J. Stern, Fernwald (Hesja) 2005; R.-O. Schwarz Vaudeville und Operette. Jacques Offenbachs Werke für das Théâtre du Palais-Royal, ,,Jacques-Offenbach-Studienˮ t. 2, Fernwald 2007; P. Hawig Einladung nach Gerolstein. Untersuchungen und Deutungen zum Werk Jacques Offenbachs, ,,Jacques-Offenbach-Studienˮ t. 3, Fernwald 2008; R. Pourvoyeur Jacques Offenbach: Essays zur Rehabilitierung eines Komponisten, ,,Jacques-Offenbach-Studienˮ t. 5, Fernwald 2009; N. d'Estienne d'Orves Jacques Offenbach, Arles, Paryż 2010; Jacques Offenbach oder der Verlust des Authentischen, red. P. Ackermann, ,,Jacques-Offenbach-Studienˮ t. 4, Fernwald 2010; L. Sanelick Jacques Offenbach and the Making of Modern Culture, Cambridge 2017; J.-Ph. Biojout Jacques Offenbach, Paryż 2018; R.-O. Schwarz Jacques Offenbach. Ein Europäisches Porträt, Kolonia, Weimar, Wiedeń 2018; P. Hawig, A. S. Riemer Musiktheater als Gesellschaftssatire. Die Offenbachiaden und ihr Kontext, Fernwald 2018; A. Henseler Jacques Offenbach, Los Angeles 2019; Der "andere" Offenbach. Bericht über das internationale Symposium anlässlich des 200. Geburtstages von Jacques Offenbach in der Hochschule für Musik und Darstellende Kunst Frankfurt am Main am 18. und 19. Oktober 2018, red. A. Grün, A.S. Riemer und R.-O. Schwarz, Kolonia 2019; A. Flores: Jacques Offenbach und sein Werk bei Siegfried Kracauer und darüber hinaus, Münster 2021.