Nikisch [nˊykysz] Arthur, *12 X 1855 Lébényi Szent Miklós, †23 I 1922 Lipsk, niemiecki dyrygent czesko-węgierskiego pochodzenia. W latach 1866–73 studiował w konserwatorium w Wiedniu u J. Hellmesbergera (skrzypce), W. Schennera (fortepian) i O. Dessoffa (kompozycja). W latach 1874–78 jako członek Wiener Hofoper grał pod batutą m.in. J. Brahmsa, F. Liszta, G. Verdiego, A. Brucknera (prawyk. II Symfonii) oraz R. Wagnera (także z okazji położenia kamienia węgielnego pod teatr w Bayreuth – IX Symfonia L. van Beethovena), co miało duże znaczenie dla jego późniejszej kariery dyrygenckiej. Piastował funkcję dyrektora artystycznego i pierwszego dyrygenta opery w Lipsku (1879–89, 1905–06), Boston Symphony Orchestra (1889–93), królewskiej opery w Budapeszcie (1893–95), w latach 1895–1922 kierował orkiestrą Gewandhausu w Lipsku (jako następca K. Reineckego) oraz Berliner Philharmoniker (następca R. Straussa). W latach 1902–07 był profesorem i dyrektorem konserwatorium w Lipsku. Występował niemal w całej Europie i Stanach Zjednoczonych, m.in. jako dyrygent gościnny London Symphony Orchestra oraz orkiestry Concertgebouw w Amsterdamie. Koncertował także w Polsce: w 1901 po otwarciu Teatru Wielkiego w Łodzi (28 IX) dał 2 koncerty z orkiestrą Berliner Philharmoniker, w latach 1902–05 i w 1907–08 wystąpił sześciokrotnie w filharmonii w Warszawie. W swoim repertuarze preferował muzykę romantyczną (J. Brahms, A. Bruckner, P. Czajkowski, R. Wagner); popierał także i popularyzował twórczość współczesnych kompozytorów – R. Straussa, G. Mahlera, M. Regera. Dokonał prawykonania m.in. VII Symfonii A. Brucknera (1884) i III Symfonii „Boski poemat” A. Skriabina (1905). Współcześni podkreślali wyrafinowanie i elegancję jego stylu dyrygowania, opanowanie i oszczędność gestów, a także znakomite kontrolowanie orkiestry. Pod wieloma względami uważany jest za pioniera nowoczesnej dyrygentury; był pierwszym dyrygentem regularnie dającym koncerty gościnne, zaś rejestracja wykonania V Symfonii L. van Beethovena z Berliner Philharmoniker (1913) należy do pierwszych nagrań utworu symfonicznego w całości. Swoją sztuką i aktywnością Nikisch wywarł ogromny wpływ na życie koncertowe przełomu XIX i XX w. i następne pokolenie dyrygentów. Zachowana dyskografia obejmuje utwory L. van Beethovena (V Symfonia, Egmont), H. Berlioza (Karnawał rzymski), F. Liszta (Rapsodia węgierska f-moll), W.A. Mozarta, C.M. von Webera, N. Rimskiego-Korsakowa, dokonane głównie z orkiestrą Berliner Philharmoniker.
Literatura: F. Pfohl Arthur Nikisch als Mensch und als Künstler, Lipsk 1900, 2. wyd. 1925; I. Lipajew Arthur Nikisch, Moskwa 1903; E. Segnitz Arthur Nikisch, Lipsk 1920; A. Dette Nikisch, Lipsk 1922; Arthur Nikisch. Leben und Werke, red. H. Chevalley, Berlin 1922; A.C. Boult Arthur Nikisch, „Music and Letters” III, 1922; A.C. Boult Nikisch and Method in Rehearsal, „The Music Review” XI, 1950; Arthur Nikisch i russkaja muzykalnaja kultura. Wospominanija i statji, red. L.N. Raaben, Leningrad 1975.
