Niemen Czesław, właściwie Czesław Juliusz Wydrzycki, *16 II 1939 Wasyliszki Stare (k. Nowogródka, obecnie Białoruś), †17 I 2004 Warszawa, polski wokalista, kompozytor, multiinstrumentalista, autor tekstów, grafik. Z muzyką zetknął się w domu rodzinnym, jego ojciec był stroicielem instrumentów. W 1954 uczył się w pedagogicznym liceum muzycznym w Grodnie, od 1958 w PŚSM w Gdańsku. W 1961 zadebiutował w kabarecie To Tu w Gdańsku, pierwszy sukces odniósł w 1962 na Festiwalu Młodych Talentów w Szczecinie. Wykonywał wówczas repertuar południowo-amerykański, z Malagueñą i Adieu Tristesse na czele. W latach 1962–65 współpracował z zespołem Niebiesko-Czarni, z którym dokonał pierwszych nagrań fonograficznych (Lekcja twista, 1962), dał recital w paryskiej Olympii (1963) oraz wystąpił w Warszawie z Marleną Dietrich (1964). Stopniowo zmieniał się jego repertuar. Po nagraniach inspirowanych polskim folklorem (Głęboka studzienka; Mamo, nasza mamo) i zagranicznych przebojach (Lekcja twista, Tylko nie mów mi o tym) pojawiły się oryginalne kompozycje samego Niemena (Wiem, że nie wrócisz). Największą popularnością w tym czasie cieszyły się bossa nova Pod papugami (muz. M. Święcicki, sł. B. Choiński i J. Gałkowski) i melodyjny Sen o Warszawie (muz. Niemen, sł. M. Gaszyński). W 1966 Niemen założył grupę Akwarele. Wiele kontrowersji wzbudzały zarówno sama muzyka, jak i kolorowe, hippisowskie stroje instrumentalistów. Kompozycja i ekspresyjny sposób interpretacji Niemena inspirowane były wówczas współczesną muzyką soul. Dramatyczna i gorzka kompozycja Dziwny jest ten świat zdobyła główną nagrodę na V Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu (1967), a płyta Dziwny jest ten świat została uhonorowana (po raz pierwszy w historii polskiej fonografii) tytułem „złotej płyty” (1968). Obok kompozycji tytułowej dużym powodzeniem cieszyło się też Wspomnienie (muz. M. Sart, sł. J. Tuwim). W 1968 Niemen otrzymał prestiżową nagrodę pisma „Billboard” oraz wyróżnienie na MIDEM w Cannes. Oryginalność artysty polegała na połączeniu tradycji śpiewaczej czarnych wykonawców (Płonąca stodoła, Baw się w ciuciubabkę) z doświadczeniami włoskiego belcanta (Czy mnie jeszcze pamiętasz, Klęcząc przed tobą), słowiańskiej pieśni ludowej (Włóczęga) i Orientu (Allilah). Po nagraniu z Akwarelami albumów Sukces i Czy mnie jeszcze pamiętasz? Niemen sformował w 1969 zespół Niemen Enigmatic (m.in. T. Jaśkiewicz – gitara, Z. Namysłowski – saksofon, J. Mikuła – organy i C. Bartkowski – perkusja). Trzy kolejne płyty, firmowane tylko nazwą grupy, zawierały muzykę rockową do poetyckich utworów C.K. Norwida (Bema pamięci żałobny rapsod; Italiam, Italiam), A. Asnyka (Jednego serca) i K. Przerwy-Tetmajera (Mów do mnie jeszcze). Tradycyjne piosenki zastąpione zostały rozbudowanymi kompozycjami, inspirowanymi współczesnym jazzem, awangardą rockową i muzyką klasyczną. Stopniowo tworzył się image muzyka: perfekcjonisty i występującego w czerni programowego nonkonformisty.
Kolejne formacje tworzone przez Niemena (w latach 1971–74 Grupa Niemen, w 1974–75 Aerolit i w 1975–79 Idée Fixe) podążały drogą wyznaczoną przez awangardę rockową. Nowe płyty Niemena ukazywały się także we Włoszech, RFN (w 1973 Russische Lieder, będąca zbiorem rosyjskich pieśni ludowych) i w Wielkiej Brytanii. W następnych latach twórczość Niemena zdominowały eksperymenty z atonalnością i brzmieniem elektronicznych instrumentów (Katharsis z 1975 – pierwsza w Polsce płyta z muzyką syntezatorową). Od połowy lat 70. Niemen ograniczył występy koncertowe i współpracę z innymi muzykami, koncentrując się na nagrywanej samodzielnie muzyce ilustracyjnej do filmów i spektakli teatralnych. W 1972 kompozycje Niemena wykorzystano w filmie telewizyjnym Dziewczyny do wzięcia (reż. J. Kondratiuk), a w 1973 Niemen wystąpił w filmie Wesele (reż. A. Wajda). Ponadto napisał muzykę do widowisk teatralnych: Burza (reż. B. Hanaoka), Galatea (reż. B. Głuszczak), Bracia Karamazow (reż. A. Hanuszkiewicz), Hamlet (reż. J. Machulski), Eryk XIV (reż. J. Gruza), Teraz na ciebie zagłada (reż. T. Kijański), Elektra (reż. P. Chołodziński), Król umiera (reż. J. Czarnecki) oraz spektakli i seriali telewizyjnych: Kronika polska Galla Anonima (reż. G. Królikiewicz, 1977), Rodzina Leśniewskich (reż. J. Łęski, 1978). Niemen ma w swoim dorobku także muzykę do filmów, m.in.: Sobie król (reż. J. Łęski, 1973), Ciąg dalszy nastąpi (reż. P. Kędzierski, 1976), Zofia (reż. R. Czekała, 1976), Zapach ziemi (reż. D. Jovanović, 1978), Polonia Restituta (reż. B. Poręba, 1981), Szarża, czyli przypomnienie kanonu (reż. K. Wojciechowski, 1981), Karabiny (reż. W. Podgórski, 1982) i Na tropach Bartka (reż. J. Łęski, 1984). Kolejne albumy: Katharsis z 1977, Niemen Aerolit. Idée Fixe z 1977 (rozbudowane utwory wykonywane na różnorodnych instrumentach elektronicznych), Postscriptum z 1980 (z nagrodzoną w 1979 na XIX festiwalu piosenki w Sopocie kompozycją Nim przyjdzie wiosna). W 1993 Niemen obchodził jubileusz 30-lecia pracy estradowej. W 1995 wydał retrospektywną płytę Sen o Warszawie. W latach 90. włączył się do akcji pomocy powodzianom, uczestnicząc w nagraniu singla Moja i twoja nadzieja (1997), wziął udział w nagraniu Osiem błogosławieństw dedykowanych Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II (1999). W 2001 nagrał album Spodchmurykapelusza. Twórczość Niemena zebrano w wydawnictwach: Od początku (2002) i Od początku II (2003).
Literatura: M. Sewen Czesław Niemen, Kraków 1972, 2. wyd. 1973.
