Monteux [mąt'ö] Pierre, *4 IV 1875 Paryż, †1 VII 1964 Hancock (Maine), amerykański dyrygent francuskiego pochodzenia. Od 1884 studiował w konserwatorium w Paryżu pod kierunkiem J.-P. Maurina (skrzypce) i B. Godarda (muzyka kameralna). W 1896 ukończył studia, uzyskując razem z J. Thibaud I nagrodę. Mając 12 lat, wystąpił po raz pierwszy w Paryżu jako dyrygent (solistą był A. Cortot). W 1890 został zaangażowany jako skrzypek do Opéra-Comique w Paryżu, następnie był altowiolistą w orkiestrze Concerts Colonne, gdzie w latach 1894–1910 pełnił obowiązki asystenta dyrygenta, następnie drugiego dyrygenta. Działał także jako kameralista w Quatuor Geloso (1892–1911) i Quatuor Tracol. W sezonie 1911/12 zorganizował i prowadził Concerts Berlioz. W latach 1911–14 jako pierwszy dyrygent orkiestry Ballets Russes prowadził prawykonania Pietruszki, Święta wiosny i Słowika Strawińskiego, Dafnis i Chloe, Valses nobles et sentimentales Ravela, Jeux Debussy’ego. W 1916 odbył tournée po Stanach Zjednoczonych, od 1917 do 1919 dyrygował w Metropolitan Opera House. W latach 1920–24 kierował Boston Symphony Orchestra, wprowadzając do repertuaru tego zespołu wiele współczesnych dzieł, m.in. Debussy’ego, E. Chaussona, D. Milhauda, M. de Falli, F. Bridge’a, G.F. Malipiera, F. Schrekera, K. Szymanowskiego. Od 1924 do 1934 współpracował z orkiestrą Concertgebouw w Amsterdamie. W 1929 utworzył Orchestre Symphonique de Paris, którą kierował do 1938; z zespołem tym dokonał licznych prawykonań utworów kompozytorów francuskich. W latach 1932–37 uczył dyrygentury we własnej szkole w Paryżu (Ecole Monteux). Działalność tę kontynuował w Hancock. Jego uczniami byli m.in. N. Marriner i A. Prévin. Od 1935 do 1952 Monteux prowadził San Francisco Symphony Orchestra; pod jego batutą orkiestra ta stała się jedną z najlepszych w Stanach Zjednoczonych. Był współtwórcą NBC Symphony Orchestra (1937) i dyrygował jej pierwszymi koncertami. W latach 50. i 60. dokonał wielu nagrań płytowych dla firmy RCA Victor, m.in. z Boston Symphony Orchestra, Chicago Symphony Orchestra i San Francisco Symphony Orchestra (utwory Beethovena, Berlioza, Liszta, Brahmsa, Czajkowskiego, R. Straussa, Debussy’ego, Strawińskiego i in.). Mając 86 lat, objął kierownictwo London Symphony Orchestra, którą dyrygował do 1964, realizując szereg nagrań dla firmy Decca (Beethoven, Brahms, Elgar, Ravel). Ponadto dokonał prawykonań dzieł m.in. Prokofiewa (III Symfonia, 1929), Poulenca (Concert champêtre, z W. Landowską, 1929), G. Antheila, J. Françaixa, G. Aurica, P. Crestona, R. Sessionsa, H. Villi-Lobosa. Wykonywał utwory K. Szymanowskiego na koncertach w Bostonie, Nowym Jorku (II Symfonia z Boston Symphony Orchestra, 1922) i Paryżu (I Koncert skrzypcowy, 1930 i 1931; IV Symfonia „Koncertująca” z udziałem kompozytora w partii solowej, 1934); IV Symfonię Monteux i Szymanowski wykonali także w Hadze i Amsterdamie, z orkiestrą Concertgebouw. Na płycie Pierre Monteux in Boston. A Treasury of Concert Performances 1951–1958 ukazało się nagranie I Koncertu skrzypcowego Szymanowskiego z 1955, w wykonaniu R. Totenberga, pod dyrekcją Monteux (West Hill Radio Archive 2008). Monteux był komandorem francuskiej Legii Honorowej i kawalerem Orderu Oranje Nassau.
Literatura: D.G. Monteux It’s All in the Music, Nowy Jork 1965 (z dyskografią); J.-Ph. Mousnier Pierre Monteux, Paryż 1999; J. Canarina Pierre Monteux Maître, Pompton Plains 2003.
