Malawski, Artur

Malawski Artur, *4 VII 1904 Przemyśl, †26 XII 1957 Kraków, polski kompozytor, pedagog i dyrygent. Początkowo gry na fortepianie uczyła go matka, a gry na skrzypcach miejscowy nauczyciel J.K. Lepianko. Pierwszy zapisany utwór (Mazurek na skrzypce i fortepian) Malawski skomponował, mając 16 lat. W latach 1920–28 studiował w Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego w Krakowie w klasie skrzypiec J. Chmielewskiego i uzyskał dyplom ze srebrnym medalem. W latach 1927–33 koncertował w Krakowie i innych miastach oraz w PR, lecz na skutek urazu lewej ręki musiał zrezygnować z kariery wirtuozowskiej. W latach 1928–36 był profesorem skrzypiec i teorii muzyki w Konserwatorium Krakowskim, w 1929–30 uczył gry skrzypcach w Śląskiej Szkole Muzycznej w Katowicach, w 1930–32 w Żeńskim Seminarium Nauczycielskim w Krakowie. W 1932 był współzałożycielem Stowarzyszenia Młodych Muzyków w Krakowie i brał bardzo aktywny udział w jego działalności. W 1936 podjął studia w konserwatorium w Warszawie (kompozycja u K. Sikorskiego, dyrygentura u W. Bierdiajewa), które ukończył w 1939 z odznaczeniem za kompozycję. Po wybuchu wojny Malawski przebywał we Włodzimierzu Wołyńskim, gdzie przez pół roku prowadził chór i orkiestrę ukraińskiego teatru muzycznego, a w 1940 przeniósł się do Tarnopola, gdzie był nauczycielem gry na skrzypcach i w klasie kameralnej w szkole muzycznej. Jesienią 1941 zamieszkał we Lwowie, zaś od XII 1941 osiadł w Lublinie, gdzie do VI 1944 uczył prywatnie gry na skrzypcach oraz organizował koncerty dla Polaków, na których występowali głównie muzycy warszawscy. Od 1945 uczył przedmiotów teoretycznych, prowadził klasy dyrygentury oraz kompozycji w PWSM w Krakowie. W 1955 był profesorem nadzwyczajnym, w 1951/52 kierował sekcją operową na Wydziale Wokalnym PWSM w Krakowie, 1 X 1957 został mianowany kierownikiem nowo utworzonej Katedry Dyrygentury w tej uczelni, w latach 1950–54 prowadził także klasę dyrygetury w PWSM w Katowicach. Wykształcił wielu kompozytorów i dyrygentów, jego uczniami byli: M. Baranowski, A. Cwojdziński, A. Dobrowolski, R. Haubenstock (przed wojną), J. Katlewicz, T. Machl, S. Marczyk, K. Missona, W. Pawłowski, K. Penderecki, I. Pfeiffer, W. Rowicki (przed wojną, w klasie skrzypiec), B. Schaeffer, J. Semkow, Z. Szostak i in. W latach 1945–57 sporadycznie występował jako dyrygent, najczęściej prezentując utwory z okresu klasycyzmu i romantyzmu, wielokrotnie dyrygował także własnymi kompozycjami, m.in. w 1948 odniósł sukces artystyczny, wykonując swoje Etiudy symfoniczne na festiwalu MTMW w Amsterdamie. W latach 1945–48 wchodził w skład Komisji Programowej Szkolnictwa Wyższego przy MKiS. Od 1946 był członkiem zarządu, a w latach 1948–51 i w 1957 prezesem Polskiego Towarzystwa Muzyki Współczesnej, w latach 1951–54 był członkiem Zarządu Głównego ZKP. W VII 1955 uległ wypadkowi, który spowodował utratę oka i rozwój choroby nowotworowej, która stała się przyczyną jego śmierci.

Otrzymał liczne nagrody i odznaczenia: w 1952 nagroda państwowa III stopnia za Wierchy, w 1955 nagroda państwowa II stopnia za twórczość kompozytorską i działalność pedagogiczną oraz nagrodę MKiS za Trio fortepianowe i za Etiudy symfoniczne; w 1956 Order Sztandaru Pracy II klasy; w 1956 nagroda ZKP za całokształt działalności kompozytorskiej i pedagogicznej; ponadto w 1928 I nagroda na konkursie Towarzystwa Bratniej Pomocy Uczniów Konserwatorium Krakowskiego za Bajkę; w 1949 II nagroda za Wariacje, III nagroda za Toccatę z fugą w formie wariacji oraz wyróżnienie za Tryptyk góralski na konkursie im. Chopina; w 1957 Nagroda Muzyczna m. Krakowa za osiągnięcia twórcze ze szczególnym uwzględnieniem II Symfonii. Spuścizna kompozytorska Malawskiego znajduje się w Archiwum Kompozytorów Polskich XX w. w Bibliotece UW. W latach 1962–82 co dwa lata odbywał się w Krakowie konkurs kompozytorski im. A. Malawskiego.

Malawski należał do najwybitniejszych osobowości wśród kompozytorów, którzy zaczęli swą działalność twórczą pod koniec 20-lecia międzywojennego. Czerpiąc z doświadczeń różnych kompozytorów – początkowo Debussy’ego, Ravela i Griega, później Skriabina, Szymanowskiego, Bartóka i Strawińskiego – nie poddawał się jednak obcym wpływom. Miał umiejętność dokonywania wyboru i indywidualizacji środków, co pozwoliło mu wypracować stopniowo własny styl. W twórczości Malawskiego wyróżnia się 3 okresy. Okres wstępny, obejmujący lata 1925–35, cechuje słabe opanowanie rzemiosła kompozytorskiego, nadmierna ilustracyjność i wyraźny wpływ impresjonistów. Krytyczny stosunek do napisanych wcześniej utworów sprawił, że po pierwszym koncercie kompozytorskim, zorganizowanym w Krakowie przez Stowarzyszenie Młodych Muzyków (10 IV 1935), Malawski zniszczył większość dotychczasowego dorobku, uznając za godne uwagi jedynie: Allegro capriccioso, Sinfoniettę, Bajkę oraz dwie melodeklamacje z towarzyszeniem instrumentów. Nie zachował nawet I Kwartetu smyczkowego g-moll, napisanego pod silnym wrażeniem Kwartetu g-moll C. Debussy’ego, mimo pozytywnej opinii krytyki muzycznej i kilku wykonań radiowych i estradowych.

Drugi okres twórczości Malawskiego obejmuje lata studiów muzycznych w Warszawie i lata okupacji. Nastąpiła wówczas krystalizacja formy, pogłębienie myśli muzycznej i wyzbycie się ilustracyjności. Wariacje, napisane w czasie studiów u K. Sikorskiego, odznaczają się dużą pomysłowością w wykorzystaniu aparatu orkiestrowego, mają przejrzystą fakturę i tradycyjną formę, którą kończy podwójna fuga. I Symfonia powstawała na przestrzeni kilku lat i w różnych okolicznościach, co wpłynęło na przeładowanie środków technicznych i wyrazowych w całym utworze. II Kwartet smyczkowy, częściowo zainspirowany folklorem z okolic Lwowa, stylistycznie nawiązuje do neoklasycyzmu, ale przy użyciu nowoczesnego języka dźwiękowego, wzbogaconego techniką polifoniczną.

Trzeci okres twórczości, najbardziej intensywny i znaczący, przypada na lata powojenne (1945–52). Największy rozgłos przyniósł wtedy Malawskiemu balet-pantomima Wierchy, naszkicowany jeszcze w 1944 w Czarnym Dunajcu, potem dwukrotnie przekomponowany w latach 1949–50, za życia Malawskiego wykonany kilkakrotnie jedynie w wersji estradowej. Dzieło to zaliczane jest do najwybitniejszych osiągnięć w tym gatunku i zajmuje poczesne miejsce w narodowym nurcie muzyki polskiej pierwszego powojennego dziesięciolecia. W partyturze Wierchów cały materiał melodyczny jest wytworem inwencji kompozytora. Radykalizm brzmieniowy partii chóralnych i orkiestrowych powoduje wprawdzie brak integracji z uproszczonymi partiami solowymi i pewną niejednolitość formalną całego dzieła, ale jest równocześnie przejawem twórczych poszukiwań współczesnego języka muzycznego i współczesnych interpretacji folkloru. Z okresu stylizacji muzyki podhalańskiej pochodzi też Tryptyk góralski na fortepian, opracowany później przez Malawskiego w wersji orkiestrowej. Także inne utwory napisane w tym czasie zyskały uznanie w kraju i za granicą; na festiwalach MTMW – Etiudy symfoniczne (Amsterdam 1948) oraz Toccata z fugą w formie wariacji (Bruksela 1950). Etiudy symfoniczne cechuje jędrna rytmika, rozmach i wirtuozeria, równomiernie rozłożone w partiach fortepianowej i orkiestrowej. Wspólny klimat harmoniczny i kolorystyczny 6 etiud, niepowiązanych tematycznie, decyduje o zwartości formy utworu. Śmiała i barwna instrumentacja oraz głęboka emocjonalność, kontrastująca z groteską, dopełniają charakterystyki tego wybitnego dzieła. W Toccacie z fugą w formie wariacji partia fortepianowa dominuje natomiast nad orkiestrową. W utworze tym nastąpiło połączenie trzech elementów formotwórczych: toccatowej motoryki, wariacyjnych przekształceń i techniki polifonicznej. Zarówno w Etiudach, jak i w Toccacie dochodzi najsilniej do głosu radykalizm dźwiękowy Malawskiego, ale występuje on również w Uwerturze i Toccacie na małą orkiestrę symfoniczną.

W twórczości Malawskiego można jeszcze wyróżnić okres czwarty, przypadający na lata 1953–57. Nastąpiło wtedy wyraźne złagodzenie pierwotnego radykalizmu, powrót do pewnych kategorii romantycznych i dojście do głosu jeszcze bardziej intensywnej, wręcz dramatycznej ekspresji. Punktem zwrotnym było Trio fortepianowe, dzieło zwarte, w którym tworzywo motywiczne opiera się na strukturze ośmiodźwiękowej, konsekwentnie stosowanej, chociaż poddawanej różnym zabiegom modyfikacyjnym. To jedno z najwybitniejszych dzieł kameralnych w muzyce polskiej XX w. cechuje mistrzostwo techniczne, jednolitość klimatu harmoniczno-melodycznego i głęboki emocjonalizm. II Symfonia „Dramatyczna” jest przejawem dążenia kompozytora do osiągnięcia masywnego brzmienia i zagęszczonej faktury, co stanowiło novum w twórczości Malawskiego. Nastrój symfonii utrzymany jest w granicach romantycznych kategorii emocjonalnych, z zastosowaniem bardziej tradycyjnego niż w dotychczasowej twórczości materiału dźwiękowego; nagromadzone w tym utworze tworzywo muzyczne narusza jednak przyjętą konstrukcję architektoniczną. Hungaria 1956 – 5-częściowy cykl symfoniczny początkowo nazwany przez Malawskiego Muzyką symfoniczną – została napisana w hołdzie dla narodu węgierskiego po tragicznych wydarzeniach w X 1956. Utwór jest syntezą różnych kierunków stylistycznych i w przeciwieństwie do II Symfonii ma precyzyjnie przemyślaną koncepcję architektoniczną.

Utwory na instrumenty solowe, jak również pieśni solowe i chóralne pozostają na marginesie twórczości Malawskiego. Kompozytor wielokrotnie stwierdzał, że najlepiej czuje się w dużych formach i nie ma predylekcji do miniatur; większą popularność zyskał jedynie cykl 5 miniatur na fortepian. O wartości dorobku kompozytorskiego Malawskiego i jego miejscu w historii muzyki polskiej XX w. zadecydowała twórczość ostatnich dwunastu lat życia. Osobowość twórcza Malawskiego dojrzewała w okresie ważnych przemian społecznych i politycznych w Polsce w pierwszym powojennym dziesięcioleciu. Dopiero w okresie powojennym Malawski zdobył wysoką pozycję w środowisku muzycznym i był uznawany za jednego z najwybitniejszych i najbardziej nowatorskich polskich kompozytorów. Jego radykalizm wywołał nawet falę ostrej krytyki ze strony rzeczników socrealizmu, dopatrywano się w jego utworach formalizmu, którego zresztą sam Malawski się wypierał. Po usłyszeniu na festiwalu MTMW w Zurychu w 1957 Mojżesza i Arona A. Schönberga Malawski zainteresował się dodekafonią, do której miał poprzednio negatywny stosunek. Nie wpłynęło to już na jego twórczość, bowiem po kilku miesiącach stała się ona kartą zamkniętą. Muzykę Malawskiego cechuje dramatyczność, ekspresyjność, radykalizm dźwiękowy, wyrazista melodyka, często z elementami groteski, formotwórcza rola rytmiki i wielowarstwowość języka harmonicznego. Malawski mistrzowsko szeregował odcinki w utworze, a jednolitość formy uzyskiwał za pomocą kontrastów melodycznych, rytmicznych, harmonicznych, dynamicznych i kolorystycznych; w jego twórczości ważną rolę odgrywa technika wariacyjna jako główny czynnik porządkowania materiału dźwiękowego. Doskonałe rzemiosło muzyczne Malawskiego wynikało z dobrej znajomości praktyki wykonawczej, z którą był związany jako skrzypek i dyrygent. Dyrygentura była jego pasją życiową; oryginalna interpretacja i umiejętność pracy z zespołem dawały doskonałe efekty artystyczne. Malawski był wybitnym, niezwykle sumiennym i bardzo wymagającym pedagogiem. Stworzył i stosował własną metodę nauczania solfeżu, opartą na systemie dwunastotonowym; próbował też stworzyć własną metodę nauczania harmonii. Wyznawał maksymę, że dobry artysta musi być zawsze dobrym pedagogiem, stawiając wymagania zarówno uczniom, jak i sobie samemu.

Literatura: Artur Malawski. Życie i twórczość, praca zbiorowa, red. B. Schaeffer, Kraków 1969 (zawiera m.in. artykuł Malawskiego O komponowaniu i wywiad T. Wysockiego z Malawskim); „Ruch Muzyczny” 1997 nr 26, w 40. rocznicę śmierci Malawskiego, zawiera m.in.: K. Baculewski Ósmy paradoks, R. Smendzianka Z Malawskim przy fortepianie, wspomnienia J. Katlewicza i A. Natanka; R. Haubenstock „Miniatury” Artura Malawskiego, „Ruch Muzyczny” 1948 nr 12; A. Dobrowolski Artur Malawski. „Burleska” na skrzypce i fortepian, „Ruch Muzyczny” 1948 nr 22; B. Rutkowski Po zgonie Artura Malawskiego oraz B. Schaeffer Artur Malawski, „Ruch Muzyczny” 1958 nr 6; Z. Mycielski Artur Malawski (1904–1957), „Przegląd Kulturalny” 1958 nr 2; M. Gorczycka „Trio fortepianowe” Artura Malawskiego oraz A. Stankiewicz Folklor góralski w „Wierchach” Artura Malawskiego, „Muzyka” 1962 nr 4; Artur Malawski. Życie i twórczość (1904–1957). Wystawa dokumentów, katalog wystawy, red. M.C. Guziołek, Przemyśl 1968; B. Schaeffer Artur Malawski, w: Kompozytorzy XX wieku, t. 1, Kraków 1990.