Luter, Marcin

Luter Marcin, właściwie Luther Martin, *10 XI 1483 Eisleben, †18 II 1546 Eisleben, niemiecki teolog i reformator religii. Otrzymał w młodości wykształcenie w dziedzinie praktyki muzycznej (śpiewał tenorem, grał na lutni i flecie) oraz teorii muzyki (zasady śpiewu chorałowego, muzyki menzuralnej i podstawy kontrapunktu). Głównym źródłem poznania poglądów Lutera na muzykę jest Encomion musices, przedmowa, którą napisał do zbioru G. Rhaua Symphoniae jucundae (1538). Autor powtarza w niej za św. Augustynem, że muzyka została dana człowiekowi przez Boga, toteż każdy powinien chwalić Go słowem i dźwiękiem, oraz pisze za J. Tinctorisem o różnorodnym oddziaływaniu muzyki i jej pedagogicznym znaczeniu. Liczne wypowiedzi Lutra zawarte w szkicu Peri tēs mousikēs (1530), w przedmowie do kancjonałów J. Waltera (1524), H. Weissa (1528), J. Kluga (1542), V. Bapsta (1545) i do poematu J. Waltera o muzyce (1538), w listach do G. Spalatina (1523), L. Senfla (1530), M. Wellera (1534), M. Crodela (1542) oraz rozsiane w Tischreden, a także relacje współczesnych wskazują, że owych tradycyjnych poglądów nie powtarzał mechanicznie, lecz przyjął je z pełnym przekonaniem. Także wielogłos podziwiał Luter jako zamysł Boży. Uważając, że muzyka pomaga zrozumieć słowo Boże i prowadzi człowieka do Boga Luter umieszczał ją w hierarchii ważności tuż po teologii i przyjmował bez względu na wyznanie kompozytora. Najwyżej cenił twórczość Josquina des Prés i L. Senfla. Nie odrzucał też muzyki instrumentalnej; sam w dojrzałym wieku akompaniował na lutni zbiorowym śpiewom, a w czasie nabożeństw dopuszczał użycie organów.

Liturgii poświęcił Luter 3 prace: Formula missae et communionis pro Ecclesia Wittembergensi (1523), Von Ordnung Gottesdienst in der Gemeine (1523) i Deutsche Messe und Ordnung Gottesdienst (1526). W pierwszych dwu, przy zachowaniu łaciny, reforma sprowadzała się głównie do ograniczenia rodzaju nabożeństw, różnorodności formularzy mszalnych (pominięto uroczystości ku czci wielu świętych) i ilości modlitw w czasie mszy. Chorał gregoriański pozostał prawie niezmieniony, często w wersjach lokalnych; natomiast częściej niż w liturgii katolickiej przewidywał Luter wielogłosowe wykonywanie niektórych części mszy; zalecał też wykonywanie w ramach mszy pieśni niemieckich związanych tematycznie ze śpiewami łacińskim. W Deutsche Messe zawarł niemiecki przekład tekstu zreformowanej mszy. Melodie chorału gregoriańskiego uległy tu przetworzeniu; Luter wraz z K. Rupschem i J. Walterem dostosował je do nowych słów. Wersje łacińskie i niemieckie traktowane były równoprawnie, a Luter dbał o dostarczanie repertuaru, współpracując z wydawcą G. Rhauem, który publikował zbiory odpowiednich utworów z tekstem łacińskim, i przede wszystkim z J. Walterem, tworzącym wielogłosowe pieśni niemieckie; popierał też wydawanie kancjonałów, adresowanych raczej do duchownych i kantorów niż bezpośrednio do ludu, choć niektóre pieśni niemieckie przeznaczone były także do wykonania domowego.

Luter jest twórcą co najmniej 37 tekstów pieśni, które weszły do podstawowego zasobu chorału ewangelickiego (23 figurują już w zbiorze J. Waltera z 1524). Przyjmuje się, że sam opatrzył owe teksty melodiami, choć jego autorstwo przeważnie nie jest udokumentowane. Melodie te są adaptacjami śpiewów liturgii katolickiej, niemieckich pieśni religijnych i świeckich (ludowych i towarzyskich) lub zostały zbudowane przy użyciu obiegowych formuł. O wartości tych pieśni stanowi silny związek muzyki z tekstem; podkreśla ona zarówno akcenty gramatyczne i logiczne słów, jak i ogólny nastrój. Wśród poetyckich tekstów Lutra są przekłady 7 psalmów (m.in. psalm XLVI Ein feste Burg i psalm CXXX Aus tiefer Not), których melodie są ukształtowane stosunkowo samodzielnie, oraz przekłady 6 hymnów łacińskich (m.in. Komm Gott Schöpfer – z Veni Creator, Nun komm der Heiden Heiland ­–­ z Veni Redemptor, Herr Gott, dich loben wir – z Te Deum) i 3 innych łacińskich śpiewów liturgicznych (m.in. Die deutsche Litanei i Christ lag in Todesbanden), których melodie są bardzo bliskie przedreformacyjnym pierwowzorom. Różny stopień zależności od pierwowzorów wykazują melodie do 9 tekstów opartych na wcześniejszych religijnych pieśniach niemieckich do przekładu pieśni Husa Jesus Christus nostra salus, do 2 o wzorze niezidentyfikowanym i 9 bazujących na Starym i Nowym Testamencie (np. Vater unser czy śpiewana przy chrzcie Christ unser Herr zum Jordan kam). Na Starym Testamencie oparta jest m.in. pieśń Jesaja dem Propheten, włączona do niemieckiej mszy w miejsce Sanctus; autorstwo Lutera w wypadku tej melodii będącej przeróbką gregoriańskiego Sanctus jest najsilniej poświadczone. Prawdopodobnie Luter jest też twórcą 4-głosowej pieśni tenorowej Non moriar sed vivam, natomiast przypisywany mu przez J. Kluga 4-głosowy psalm LXIV jest przypuszczalnie dziełem J. Waltera. Niektóre melodie pieśni Lutera pojawiają się (czasem z przekładem jego tekstu) w kancjonałach polskich (Seklucjan, Artomiusz i in.). Ustalenia Lutra dotyczące miejsca i rodzaju muzyki uprawianej w ramach kościoła ewangelickiego miały znaczący wpływ na historię muzyki krajów objętych jego reformą, a ukształtowany przez niego lub z jego inicjatywy zasób pieśni czyli chorał ewangelicki był wykorzystywany obficie także przez najwybitniejszych kompozytorów niemieckich następnych stuleci.

Literatura: J. Rautenstrauch Luther und die Pflege der kirchlichen Musik in Sachsen, Lipsk 1907, przedr. 1970; K. Anton Luther und die Musik, Zwickau 1916, 3. wyd. 1928; H. Kretzschmar Luther und die Musik, „Jahrbuch der Musikbibliothek Peters” XXIV, 1917; H. Abert Luther und die Musik, Wittenberga 1924; R. Gerber Zu Luthers Liedweisen, w: Festschrift Max Schneider zum 60. Geburtstag, red. H.J. Zingel, Halle 1935; H.J. Moser Die Melodien der Luther-Lieder, Lipsk 1935; C. Mahrenholz Luther und die Kirchenmusik, Kassel 1937; F. Messerschmid Die Kirchenlieder Luthers, Würzburg 1937; W.E. Buszin Luther on Music, „The Musical Quarterly” XXXII, 1946; P. Netti Luther and Music, Filadelfia 1948, przedr. Nowy Jork 1967; W. Blankenburg Luther und die Musik, „Luther” XXVIII, 1957; K. Ihlenfeld Die himmlische Kunst Musica: ein Blick in Luthers Brief, „Luther” XXXIV, 1963; M. Jenny The Hymns of Zwingli and Luther. A Comparison, w: Cantors at the Crossroads. Essays on Church Music in Honor of Walter E. Buszin, red. J. Riedel, St Louis 1967; R. Mazurkiewicz O melodiach kancjonałów Jana Seklucjana z 1547 i 1559 roku. Przyczynek do dziejów chorału protestanckiego w Polsce, Kraków 1967; O. Söhngen Theologie der Musik, Kassel 1967; W. Blankenburg Überlieferung und Textgeschichte von Martin Luthers Encomion musices, „Lutherjahrbuch” XXXIX, 1972; M. Jenny Luthers Gesangbuch, w: Leben und Werk Martin Luthers von 1525 bis 1546, red. H. Junghans, Berlin 1983; J.D. Kraege Luther théologien de la musique, „Etudes théologiques et religieuses” LVIII, 1983; O. Söhngen Luthers Bedeutung für die Geschichte der Musik, „Musik und Kirche” LIII, 1983; M. Staehelin Luther über Josquin, w: Festschrift Martin Ruhnke zum 65. Geburtstag, Neuhausen 1986; P. Veit Das Kirchenlied in der Reformation Martin Luthers, Wiesbaden 1986; K. Ameln „All Ehr und Lob soll Gottes sein”. Ein deutsches Gloria von Martin Luther?, „Jahrbuch für Liturgik und Hymnologie” XXXI, 1988; C. Schalk Luther on Music. Paradigms of Praise, St. Louis 1988; H. Robinson-Hammerstein The Lutheran Reformation and its Music, w: The Transmission of Ideas in the Lutheran Reformation, red. H. Robinson-Hammerstein, Dublin 1989; H. Pietsch On Luther’s Understanding of Music, „Lutheran Theological Journal” XXVI, 1992; J.L. Irwin Neither Voice nor Heart Alone: German Lutheran Theology of Music in the Age of the Baroque, Nowy Jork 1993; H. Guicharrousse Les musiques de Luther, Genewa 1995; R.A. Leaver Theological Consistency, Liturgical Integrity, and Musical Hermeneutic in Luther’s Liturgical Reforms, „Lutheran Quarterly” IX, 1995; R.A. Leaver Luther’s Catechism Hymns, „Lutheran Quarterly” XI/XII, 1997/8; A. Lindner „Non moriar sed vivam”: Luther, Senfl und die Reformation des Hochstifts Naumburg-Zeitz, „Jahrbuch für Liturgik und Hymnologie” XXXVI, 1997; M.L. Hendrickson Musica Christi: A Lutheran Aesthetic, New York – Berlin–Oxford 2005; R.A. Leaver „Concio et Cantio”: kontrapunkt teologii i muzyki w tradycji luterańskiej od Praetoriusa do Bacha, „Muzyka” LII, 2007 nr 4; R.A. Leaver Luther’s Liturgical Music: Principles & Implications, Grand Rapids 2007; R.A. Leaver Luther as Composer, „Lutheran Quarterly” XXII, 2008; R.A. Leaver Luther’s Theological Understanding of Music, w: Music and the Renaissance. Renaissance, Reformation and Counter-Reformation, red. P. Vendrix, Farnham 2011; M.E. Anttila Luther’s Theology of Music. Spiritual Beauty and Pleasure, Berlin 2013; R. Charteris Newly identified music editions from the private library of Martin Luther, „In Monte Artium” VI, 2013; J.A. Loewe „Musica est optimum”: Martin Luther’s Theory of Music, „Music & Letters” XCIV, 2013; J. A. Loewe Why do Lutherans Sing? Lutherans, Music and Gospel in the First Century of Reformation, „Church History” 82, 2013, nr 1; M.C. Mattes Martin Luther’s Theology of Beauty. A Reappraisal, Grand Rapids 2017; P. Poźniak Miejsca wspólne repertuaru pieśniowego w polskich kancjonałach ewangelickich XVI w., w: Luteranizm w kulturze Pierwszej Rzeczypospolitej, red. K. Meller, Warszawa 2017; A. Loewe i K. Firth Martin Luther’s „Mighty Fortress”, „Lutheran Quarterly” XXXII, 2018; A. Leszczyńska Piosnka nadobna dla dziatek. Z myślą o młodocianych użytkownikach polskich kancjonałów, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 62, 2019; Y.E. Kartawidjaja Music in Martin Luther’s Theology, Göttingen 2021; Martin Luther and the Arts. Music, Images, and Drama to Promote the Reformation, red. A. Loewe i K. Firth, Lejda 2022.