Joachim, József

Joachim [j’o~] József, Joseph, *28 VI 1831 Köpcseny (obec. Kittsee, Austria), †15 VIII 1907 Berlin, węgierski skrzypek, pedagog, kompozytor i dyrygent. Siódmy z ośmiorga dzieci Juliusza i Fanny Joachimów. W 1836 został uczniem S. Serwaczyńskiego, koncertmistrza opery w Peszcie; już w 1839 wystąpił publicznie, grając ze swym nauczycielem Symfonię koncertującą na dwoje skrzypiec J.F. Ecka. Od 1839 uczył się w Wiedniu, najpierw u M. Hausera, później u G. Hellmesbergera, w końcu przez 3 lata u J. Böhma, pod którego kierunkiem osiągnął podstawy techniki skrzypcowej, opanował sztukę swobodnego, eleganckiego prowadzenia prawej ręki i udoskonalił intonację. Od 1843 studiował w konserwatorium w Lipsku, gdzie znalazł się w orbicie wpływów Mendelssohna; za jego namową Joachim rozpoczął studia kompozytorskie u M. Hauptmanna; technikę skrzypcową doskonalił pod kierunkiem F. Davida. W ciągu 7 lat pobytu w Lipsku Joachim studiował z Davidem większość klasycznych koncertów skrzypcowych (Beethovena, Mendelssohna, Spohra, Bacha), które później stały się podstawą jego repertuaru. Razem z Davidem sprawował funkcję koncertmistrza orkiestry Gewandhausu. W tym czasie nawiązał znajomość ze Spohrem, Schumannami, Lipińskim, Lisztem, Berliozem. Na lata 1843–44 przypada początek jego błyskotliwej kariery wirtuozowskiej. 19 VIII 1843 odniósł ogromny sukces, grając w Gewandhausie wraz z Mendelssohnem Adagio i Rondo Ch.-A. de Bériota; na koncercie tym wystąpiły również P. Viardot i K. Schumann. O wysokiej pozycji Joachima w ówczesnej wiolinistyce świadczy jego udział w 1844 w wykonaniu Concertante na 4 skrzypce L. Maurera obok czołowych skrzypków epoki: H. Ernsta, A. Bazziniego i Davida. Europejską sławę ugruntowała jego pierwsza podróż koncertowa do Anglii. 28 III 1844 wystąpił z I. Moschelesem w Drury Lane Theatre w Londynie, 19 V na koncercie J. Benedicta i 27 V na koncercie filharmonii w Londynie, na którym wykonał Koncert skrzypcowy Beethovena. Odtąd interpretacja tego dzieła przez Joachima uważana była w Anglii za wzorcową. Kontakt z publicznością angielską utrzymał przez całe życie; występował w Anglii kilkakrotnie w latach 1847–59, a od 1862 bywał tam regularnie co rok. Jego występy w Londynie i innych miastach angielskich stały się charakterystycznym rysem życia muzycznego Anglii 2 połowy XIX w. W latach 1849–53 Joachim przebywał w Weimarze, gdzie sprawował funkcję koncertmistrza orkiestry książęcej prowadzonej przez Liszta; poznał tam m.in. H. v. Bülowa, P. Corneliusa, J. Raffa. W 1853 przyjął posadę koncertmistrza i solisty na dworze króla Hanoweru, Jerzego V. Działał też jako pedagog. Jego uczniami w Hanowerze byli m.in. L. Auer i R. Barth.

W tym czasie Joachim związał się jeszcze bardziej z Schumannami oraz zawarł nową przyjaźń z nieznanym szerszemu ogółowi Brahmsem, któremu znacznie pomógł w początkach kariery artystycznej. Listy polecające Joachima otworzyły przed młodym kompozytorem drogę do wielu osobistości życia muzycznego i najlepszych sal koncertowych. Przez wiele lat Brahms konsultował z Joachimem ostateczny kształt i instrumentację swoich kompozycji. Joachim był współtwórcą partii skrzypcowych właściwie wszystkich utworów Brahmsa na ten instrument. Polaryzacja życia muzycznego Niemiec doprowadziła do zerwania w 1857 stosunków z Lisztem i do opublikowania w 1860 w berlińskim „Echu” – razem z Brahmsem, J.O. Grimmem i B. Scholzem – listu otwartego do Liszta i zwolenników szkoły nowoniemieckiej, zawierającego protest przeciwko ich pojmowaniu „muzyki przyszłości” i odmawianiu przez nich innym kierunkom muzyki racji bytu. W 1863 Joachim poślubił słynną mezzosopranistkę Amalię Weiss, za której przyczyną nastąpiło później ochłodzenie przyjaźni między Joachimem a Brahmsem. Amalia wykorzystała bowiem w procesie rozwodowym w 1880 list Brahmsa, w którym pisał on m.in. o wybuchowym temperamencie Joachima i jego chorobliwej zazdrości o żonę. Mimo to zamiłowanie Joachima do muzyki Brahmsa pozostało niewzruszone; podczas swoich licznych tournées koncertowych po Europie nieprzerwanie popularyzował jego muzykę, szczególnie zasłużył się dla ustalenia reputacji Brahmsa w Anglii. Niejako wyrazem pojednania muzyków był Koncert podwójny na skrzypce i wiolonczelę Brahmsa pisany z myślą o Joachimie i przy jego współpracy.

W 1868 Joachim przeniósł się do Berlina, aby stanąć na czele świeżo utworzonej Hochschule für Ausübende Tonkunst, która wkrótce zyskała opinię najlepszej, obok konserwatorium paryskiego, szkoły skrzypków w Europie. W 1869 utworzył Joachim-Quartett, który zasłynął w całej Europie z mistrzostwa technicznego i doskonałego brzmienia, a szczególnie z wykonywania ostatnich kwartetów Beethovena; zespół w zmieniającym się kilkakrotnie składzie istniał do śmierci Joachima. W Berlinie, poza rocznymi tournées koncertowymi podczas zimowych miesięcy (m.in. dwukrotnie wystąpił w Krakowie: 5 II 1880 i 3 I 1882), Joachim rozwinął szeroką działalność pedagogiczną. Do jego uczniów należeli m.in.: J. Kotek, J. Hubay, T. Nachéz, K. Gregorowicz, W. Burmester, B. Huberman. Dowodem uznania wielkości Joachima były liczne zaszczyty; otrzymał tytuły dra h.c. uniwersytetów w Cambridge (1877), Glasgow, Oksfordzie i Getyndze, był kawalerem pruskiego orderu „Pour le Mérite”. Miarą znaczenia Joachima w środowisku muzycznym są dedykowane mu koncerty skrzypcowe Schumanna, Brucha, Brahmsa, Dvořáka, Gadego.

Joachim już jako dziecko zyskał wybitną pozycję w świecie muzycznym i przez całe życie cieszył się opinią jednego z najlepszych skrzypków swoich czasów. Był następcą mistrzów klasycznej szkoły francuskiej wywodzącej się z włoskiego belcanta – Viottiego, Rode’a, Kreutzera. Interpretacja Joachima polegała na głębokim wniknięciu w styl wykonywanego utworu, podporządkowaniu techniki wirtuozowskiej integralności muzycznej dzieła. Joachim kładł nacisk na kantylenę, wielki ton, jego gra odznaczała się romantycznym liryzmem, subtelnym użyciem wibrata, spokojem i prostotą daleką od wszelkiej afektacji. Jego interpretacje koncertów skrzypcowych Beethovena i Brahmsa, sonat i partit na skrzypce solo Bacha i ostatnich kwartetów Beethovena (wykonywanych przez Joachim-Quartett) zyskały powszechnie opinie wzorcowych i przyczyniły się do wprowadzenia tych utworów na stałe do repertuaru koncertowego. W późniejszych latach prasa angielska często zarzucała mu niewłaściwą intonację, jednak Helmholtz twierdził (według J.A. Fullera Maitlanda), iż gra Joachima jest pod względem czystości bez zarzutu. Nagrania gramofonowe dokonane przez Joachima niedługo przed śmiercią wskazują co prawda na pewne niedociągnięcia intonacyjne, lecz zarazem potwierdzają szlachetność i ogromną swobodę jego gry. Pod koniec życia Joachim miał czasami trudności z osiąganiem wysokich dźwięków z powodu osłabnięcia małego palca lewej ręki.

Joachim posiadał gruntowne wykształcenie kompozytorskie, świetną znajomość instrumentacji i smak muzyczny, czego dowodem są jego liczne trafne uwagi i sugestie, które wykorzystywał Brahms przy komponowaniu swoich utworów. Kompozycje Joachima zawierają też zręcznie zinstrumentowane fragmenty, ale talentem nie dorównywał on europejskiej czołówce, toteż większość jego utworów uległa zapomnieniu. Pod względem stylu Joachim był następcą Schumanna, z wyraźnymi wpływami Brahmsa. Jego koncerty nastręczają wykonawcom poważne trudności techniczne. Najlepiej znaną kompozycją Joachima jest Koncert węgierski – utwór niezwykle skomplikowany technicznie, do dziś popularny, a w swoim czasie przyjmowany z wielkim aplauzem.

Literatura: J. Brahms im Briefwechsel mit J. Joachim, wyd. A. Moser, 2 t., Berlin 1908; Briefe von und an J. Joachim, wyd. A. Moser, 3 t., Berlin 1911–13; A. Moser J. Joachim. Ein Lebensbild, Berlin 1898, wyd. 5 popr. 1910; K. Storck J. Joachim. Eine Studie, Lipsk 1902; J.A. Fuller Maitland J. Joachim, «Living Masters of Music», Londyn 1905; L. Brieger-Wasservogel Joachim-Gedenkbüchlein, Drezno 1907; H.J. Moser J. Joachim, „Neujahrsblatt der Allgemeinen Musikgesellschaft in Zürich” XCVI, 1908; W.J. v. Wasielewski Die Violine und ihre Meister, Lipsk 6. wyd. 1920; H. Kretzschmar J. Joachim, „Archiv für Musikwissenschaft” II, 1920; A. Moser Geschichte des Violinspiels, Berlin 1923; wyd. 2 poszerz., 3 t., Tutzing 1966–67; R. Pfohl J. Joachim und R. Wagner, „Die Musik” XX, 1927; S. Joachim-Chaigneau Trois épisodes de la vie de J. Joachim, „La Revue Musicale” 1940 nr 195; J.W. Reiss Skrzypce i skrzypkowie, Kraków 1955; J. Breitburg J. Joachim. Piedagog i ispołnitiel, Moskwa 1967; L. Erhardt Brahms, Kraków 1969, 2. wyd. 1975; K. Geiringer J. Brahms. Sein Leben und Schaffen, Kassel 3. wyd. 1974; R.T. Oliver Brahms, Joachim and the Classical Tradition oraz R. Schwarz Joachim and the Genesis of Brahms’s Violin Concerto, ks. międzynarodowego kongresu poświęconego Brahmsowi, Detroit 1980.